Ο Ναός του Προφήτη Ηλία στη Θεσσαλονίκη: Ένα βυζαντινό διαμάντι

Της Άννας-Μαρίας Παρασκευοπούλου,

Ο ναός που είναι σήμερα γνωστός ως «Προφήτης Ηλίας» δεσπόζει στη δυτική Άνω Πόλη πάνω από τη ρωμαϊκή αγορά και τον ναό του Αγίου Δημητρίου. Έχει ταλαιπωρήσει ιδιαίτερα τους μελετητές, κυρίως λόγω της προβληματικής του ταύτισης. Πρόκειται για σημαντικό κτίριο με ιδιαίτερη θέση στη ναοδομία της Θεσσαλονίκης και την εποχή των Παλαιολόγων.

Ο ναός μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος. Το όνομα με το οποίο ήταν γνωστός κατά την εποχή της Οθωμανοκρατίας παρέπεμπε στη διοικητική έδρα της Θεσσαλονίκης, το «Κονάκι», το οποίο αντικαταστάθηκε από το γειτονικό Διοικητήριο. Τα ονόματα Σαραϊλί (Saraylı) ή Εσκί Σεράι (Eski Seray) τζαμί (=τέμενος των παλαιών ανακτόρων) συνδέθηκαν από κάποιους μελετητές με την αφιέρωση του ναού στον Προφήτη Ηλία, υπό την έννοια ότι το όνομα αυτής της παλαιοδιαθηκικής μορφής θα μπορούσε να αποτελεί παραφθορά του τουρκικού «Σαραϊλί» (Άη-Λιας). Καθώς, όμως, οι σχετικές γραπτές πηγές δεν αναφέρουν ναό που να αποδίδεται στον Προφήτη Ηλία, η υπόθεση αυτή θεωρείται εσφαλμένη και η πραγματική ταυτότητα του μνημείου παραμένει αινιγματική.

Η εκκλησία θεωρείται καθολικό μοναστηριού. Η κάτοψη του κυρίως ναού παραπέμπει στη λεγόμενη αθωνική παραλλαγή του σταυροειδούς εγγεγραμμένου τύπου με δύο επιπρόσθετες κόγχες στη βόρεια και νότια πλευρά του κεντρικού πυρήνα. Αυτές αποτελούν τους λεγόμενους «χορούς» και, όπως φανερώνει ο όρος, προορίζονταν για τους ψάλτες. Ο τύπος αυτός καθιερώθηκε στο Άγιο Όρος, αλλά κάνει για πρώτη φορά την εμφάνισή του εκτός των ορίων της χερσονήσου στο παράδειγμά μας. Επιπλέον, ο Προφήτης Ηλίας διαθέτει στα δυτικά τετρακιόνιο ευρύχωρο προθάλαμο, ο οποίος διαχωρίζεται σε εννέα διαμερίσματα, διακριτά όσον αφορά τον τρόπο κάλυψης. Ο χώρος αυτός ονομάζεται λιτή και αποτελεί τυπικό στοιχείο ενός μοναστικού καθολικού (=κεντρικός ναός ενός μοναστηριού, όπου πραγματοποιείται η σύναξη όλων των μοναχών). Χρησιμεύει για την τέλεση ειδικών μοναστηριακών ακολουθιών.

Στις γωνίες του σταυροειδούς πυρήνα βρίσκονται μικρά τρουλαία προσκτίσματα. Η είσοδος στα δύο δυτικά πραγματοποιείται από τον εξωτερικό χώρο (πρέπει να ήταν παρεκκλήσια), ενώ στα δύο ανατολικά μέσω των παραβημάτων (θεωρούνται τυπικαριά, δηλαδή σκευοφυλάκια). Η προτίμησή τους εδώ ενισχύει τη θεωρία που θέλει τον Προφήτη Ηλία να συνδέεται με το Άγιο Όρος. Επίσης, στο ανατολικό τμήμα της λιτής υπάρχει όροφος. Η άνοδος σε αυτόν πραγματοποιείται μέσω της κτίστης κλίμακας στο πάχος του νότιου τοίχου της λιτής, ενώ επικοινωνεί με τον κυρίως ναό μέσα από ένα ευρύ τρίλοβο άνοιγμα. Η ύπαρξη ορόφου στο δυτικό τμήμα του μνημείου σχετίζεται με την παρουσία προσώπων της αυτοκρατορικής αυλής.

Μία στοά με τοξοστοιχία επί πεσσών περιβάλλει τις τρεις πλευρές της λιτής και απολήγει στα δυτικά τρουλαία προσκτίσματα. Στο βορειοδυτικό και νοτιοδυτικό διαμέρισμα της λιτής υπάρχουν δύο μικρότεροι τρουλίσκοι. Έτσι, ο ναός διαθέτει έναν κεντρικό τρούλο, τέσσερις περιφερειακούς στα προσκτίσματα και δύο στο ισόγειο της λιτής.

Το μνημείο σώζεται σε καλή κατάσταση, καθώς πραγματοποιήθηκαν σημαντικές αναστηλωτικές εργασίες την περίοδο 1956-1961. Τα ανατολικά γωνιακά διαμερίσματα του σταυροειδούς πυρήνα έχουν χαθεί εξαιτίας ενισχυτικών κατασκευών από οπλισμένο σκυρόδεμα, ενώ σε προγενέστερη επέμβαση είχαν αποκλειστεί τα παραβήματα. Για τον λόγο αυτό κάποιες παλιές αποτυπώσεις του κτιρίου παρουσιάζουν λάθη.

Για τον ναό προτάθηκε, αρχικά, η ταύτιση με το καθολικό της Νέας Μονής, η οποία ιδρύθηκε γύρω στα 1360-70 από τον Μακάριο Χούμνο, σημαντικό εκκλησιαστικό παράγοντα της πόλης. Στο εγκώμιο του ιδρυτή για τη διαδικασία θεμελίωσης της μονής αναφέρεται ότι επέλεξε έναν προνομιακό τόπο της πόλης, στον οποίο υπήρχε παλαιότερα βασιλική κατοικία. Η συζήτηση για το βυζαντινό παλάτι της Θεσσαλονίκης δεν έχει προχωρήσει αρκετά, καθώς δεν υπάρχουν αντίστοιχα ευρήματα. Η ταύτιση του ναού με τη Νέα Μονή δεν είναι ορθή, καθώς, σύμφωνα με τις τουρκικές πηγές, ο Προφήτης Ηλίας μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος λίγο μετά το 1430, ενώ το μοναστήρι που προαναφέρθηκε λειτουργούσε τουλάχιστον μέχρι το 1556.

Έχουν διασωθεί σε κακή κατάσταση ορισμένες τοιχογραφίες που κοσμούσαν την ανωδομή της λιτής, τα εσωρράχια των τόξων των παραθύρων, τον κυρίως ναό και τα προσκτίσματα. Μεταξύ άλλων, συμπεριλαμβάνονται ένας εκτενής κύκλος ιαματικών θαυμάτων του Χριστού, μία παράσταση της σφαγής των Νηπίων, καθώς και μεμονωμένες μορφές Αγίων. Με βάση αυτό το εικονογραφικό πρόγραμμα έχει υποστηριχτεί ότι ο ναός ως καθολικό μοναστηριού ήταν αφιερωμένος στον Ιησού και, έτσι, έχει προταθεί ότι πιθανώς αποτελούσε το καθολικό της μονής Ακαπνίου. Επρόκειτο για πολύ σημαντικό ιερό καθίδρυμα της μέσης και ύστερης βυζαντινής περιόδου, οπότε το ερώτημα που τίθεται είναι γιατί να κατασκευαστεί ένα τέτοιο καθολικό κατά τον 14^ο αι. σε μία ήδη υπάρχουσα μονή.

Σχετικά με την παρουσία κάποιου προσώπου που ενδεχομένως σχετίζεται με την αυτοκρατορική αυλή, όπως συμπεραίνεται από τον όροφο πάνω από τη λιτή, είναι γνωστό ότι με τη Θεσσαλονίκη ασχολήθηκαν πολύ σημαντικά πρόσωπα της κεντρικής εξουσίας, αλλά και αυτοκράτορες. Ο ναός τόσο λόγω της αρχιτεκτονικής του, αλλά και της ζωγραφικής που διασώζει, έχει χρονολογηθεί στο δεύτερο μισό του 14^ου αιώνα.

Πιο πρόσφατα, η ύπαρξη της παράστασης της σφαγής των νηπίων έχει συσχετιστεί με πολιτικά γεγονότα του όψιμου 14^ου αιώνα και τα πρώτα παιδομαζώματα χριστιανικών πληθυσμών. Έτσι, έχει προταθεί ότι τα αυτοκρατορικά στοιχεία του ναού μπορούν να συνδεθούν με τον Μανουήλ Β΄ (βασιλεία: 1391-1425). Τέλος, ο εκτενής εικονογραφικός κύκλος των ιαματικών θαυμάτων συνάδει με μια πιθανή αφιέρωση του ναού στους Αγίους Αναργύρους. Το θέμα, πάντως, παραμένει ανοιχτό στην έρευνα.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ευτυχία & Τούρτα, Αναστασία (1997), Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, Αθήνα: Εκδ. Καπόν
• Πανσελήνου, Ναυσικά (2010), Βυζαντινή Ζωγραφική: Η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της, Αθήνα: Εκδ. Καστανιώτης
• Παπαγιαννόπουλος, Απόστολος (1995), Ιστορία της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη: Εκδ. Ρέκος
• Παπαζώτος, Θεόδωρος (1997), Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη: Εκδ. Ρέκος
• Τάντσης, Αναστάσιος (2012), Η αρχιτεκτονική σύνθεση στο Βυζάντιο: Εισαγωγή, Θεσσαλονίκη: Εκδ. University Studio Press