Της Μαρίας Ιορδανίδου,
Το βάναυσο ολοκαύτωμα του εβραϊκού έθνους, που ενορχηστρώθηκε από τη ναζιστική Γερμανία, ίσως και να αποτελεί το μεγαλύτερο και πιο σοκαριστικό έγκλημα κατά της ανθρωπότητας που έχει καταγραφεί ποτέ στην παγκόσμια ιστορία. Κανένας ανθρώπινος νους δεν μπορούσε να φανταστεί αυτά που θα αντίκριζε και θα άκουγε με την απελευθέρωση των εναπομεινάντων Εβραίων, οι οποίοι κατόρθωσαν να επιβιώσουν, παρά τα απάνθρωπα βασανιστήρια που υπέστησαν (γκέτο, στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης, πορείες θανάτου και αντιεβραϊκά πογκρόμ).
Αυτοί επέστρεψαν στις πόλεις τους, ελπίζοντας να ανακτήσουν τις περιουσίες τους και να επανενωθούν με τα χαμένα συγγενικά και φιλικά τους πρόσωπα. Αλλά, όπως μας έχει αποδείξει αμέτρητες φορές η ιστορία, η «ελπίδα», ακόμα και τελευταία, πάντα πεθαίνει και δύσκολα αναγεννάται. Και για αυτούς τους ανθρώπους «πέθανε» με τον χειρότερο τρόπο. Η ελπιδοφόρος επάνοδός τους μετατράπηκε σε ένα ακόμα από τα βασανιστήρια που έμελλαν να ζήσουν. Αυτοί που δεν κατέληξαν στα στρατόπεδα εκτοπισμένων, ήταν και αυτοί που πρώτοι κλήθηκαν να προσαρμοστούν στη νέα μεταπολεμική πραγματικότητα.
Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα προσπάθειας επιζησάντων να επαναπατριστούν. Η Θεσσαλονίκη, αλλοιωμένη εξαιτίας της κατοχής, δεν θύμιζε πλέον την κοσμοπολίτικη πόλη που άφησαν πίσω τους οι χιλιάδες Ισραηλίτες. Οι περιουσίες τους είχαν καταστραφεί ή, στην καλύτερη περίπτωση, καταπατηθεί από Έλληνες πολίτες, ενώ την ίδια στιγμή η πόλη «χτιζόταν ξανά» με τα απομεινάρια του κατεστραμμένου εβραϊκού νεκροταφείου. Εβραϊκές ταφόπλακες χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή διάφορων κτιρίων.
Μέχρι και τα δερμάτινα καλύμματα των εβραϊκών Βίβλων (Τανάκ) κατέληξαν να γίνουν «ωραιότατα» παπούτσια και άλλα είδη ρουχισμού. Και φυσικά δεν γλύτωσαν από την οργή των Γερμανών ούτε οι συναγωγές της πόλης. Από τις 35 συναγωγές κατάφερε να μείνει όρθια μόνο η συναγωγή των Μοναστηριωτών. Και αυτό επειδή βρισκόταν υπό την προστασία του Ερυθρού Σταυρού ως αποθήκη. Αργότερα, αποτέλεσε το καταφύγιο των επιζώντων στην προσπάθειά τους να ανασυστήσουν την κατεστραμμένη εβραϊκή κοινότητα. Η συναγωγή Μπουρλά, από την άλλη, είχε μετατραπεί σε ταβέρνα, ενώ κάποιες λιγοστές που απέμειναν μεταπολεμικά, κατεδαφίστηκαν για να πάρουν τη θέση τους πιο σύγχρονα κτήρια και πολυκατοικίες.
Η ελληνική κυβέρνηση, απασχολημένη με τους χιλιάδες πρόσφυγες από την Ανατολική Μακεδονία, αδυνατούσε να επιλύσει το πρόβλημα στέγασης των Εβραίων, που μόλις είχαν επιστρέψει από τις πύλες της κόλασης. Οι περισσότεροι ήταν άστεγοι, καθηλωμένοι σε έναν διαρκή αγώνα αναζήτησης τροφής και ρουχισμού. Δυσκολεύονταν να ξαναβρούν δουλειά, καθώς είχαν διαγραφεί κατά τη διάρκεια της κατοχής από τους εργασιακούς συλλόγους.
Στηρίζονταν κυρίως στη βοήθεια που λάμβαναν από τις οργανώσεις UNRRA (Γραφείο Περίθαλψης και Αποκατάστασης των Ηνωμένων Εθνών) και Joint (Αμερικανική Εβραϊκή Επιτροπή Ενιαίας Διανομής). Ήταν δύο από τις κυριότερες οργανώσεις που προμήθευαν τους επιζήσαντες με φαγητό και ενδύματα (ρούχα, κουβέρτες κλπ.). Αλλά δεν ήταν οι μόνες. Πολλοί άνθρωποι με καθαρά δική τους πρωτοβουλία αφιέρωσαν όλους τους πόρους της ζωής τους, με σκοπό να συνεισφέρουν στην αποκατάσταση αυτών των αναξιοπαθούντων. Ένα από αυτά τα άτομα ήταν η Λίζα Πίνχας, που αποτέλεσε σωτήριο πρόσωπο για τους επιζήσαντες συμπατριώτες της. Έχοντας ζήσει και η ίδια τη φρικαλεότητα του ναζιστικού αντισημιτισμού, κατάφερε να επιβιώσει και να επιστρέψει στη Θεσσαλονίκη, τον γενέθλιο τόπο της (τον οποίο δεν δέχτηκε να εγκαταλείψει ποτέ).
Από τις πρώτες μέρες της επιστροφής της αφοσιώθηκε στον αγώνα διατήρησης της μνήμης του Ολοκαυτώματος, πραγματοποιώντας δημόσιες ομιλίες και αφηγήσεις των όσων πέρασε αυτή και εκατομμύρια άλλοι συμπατριώτες της. Σε όλες τις ομιλίες της ο βασικός της άξονας αφορούσε την αποφυγή της λήθης της γενοκτονίας. Δεν επέτρεψε πότε μέχρι το τέλος της ζωής της να ξεχαστεί αυτή η μαύρη σελίδα της παγκόσμιας ιστορίας, τονίζοντας επανειλημμένα πως «το Άουσβιτς πρέπει να παραμείνει ζωντανό στις μνήμες μας για πάντα».
Άξιος συνεχιστής της κληρονομιάς της ήταν η ανιψιά της, Νανά-Μαζαλτώβ Μωυσή, η οποία παρέδωσε το ημερολόγιό της και τα χειρόγραφά της στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος. Αργότερα, εκδόθηκε σε βιβλίο μεταφρασμένο σε τρεις γλώσσες με τίτλο «Αντιμέτωπη με το Ολοκαύτωμα: Η Λίζα Πίνχας αφηγείται…». Εκτός από τις αμέτρητες ομιλίες και γραπτές αφηγήσεις της, ανέλαβε ηγετικές ευθύνες στην υπεράσπιση των εβραϊκών περιουσιών, δημιουργώντας την Ένωση Περίθαλψης και Αποκατάστασης Ισραηλιτών Θεσσαλονίκης, ενώ ταυτόχρονα ήταν γενικός γραμματέας της Ένωσης Επιζώντων Θεσσαλονίκης. Βοηθούσε πολλούς επιζώντες να διεκδικήσουν εκτός από τις περιουσίες τους και χρηματικές αποζημιώσεις από τη Γερμανία.
Γνώριζε πως στην αρχή το ελληνικό κράτος όχι μόνο δεν επενέβαινε στο ζήτημα της επιστροφής των ιδιοκτησιών που είχαν καταπατηθεί, αλλά προσπαθούσε έμμεσα και να την αποτρέψει. Οι νόμοι περί παράδοσης των εβραϊκών περιουσιών που θεσπίστηκαν από τις κυβερνήσεις Ράλλη και Παπανδρέου δεν εφαρμόστηκαν ουσιαστικά ποτέ, ενώ το Υπουργείο Εξωτερικών καθυστερούσε την επανένταξη των επιζησάντων Εβραίων πίσω στην κοινωνία. Ένα μικρό βήμα προς όφελος των Εβραίων έγινε, όταν η κυβέρνηση Σοφούλη μεταβίβασε την κυριότητα διαχείρισης των περιουσιών στο Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο. Αυτή, όμως, η κίνηση δεν άλλαξε σοβαρά το γενικότερο κλίμα αντιπαραθέσεων και συγκρούσεων μεταξύ Εβραίων δικαιούχων και χριστιανών διαμενόντων.
Η ζυγαριά της δικαιοσύνης έγερνε περισσότερο προς τους σφετεριστές των εβραϊκών περιουσιών. Οι δίκες που γίνονταν δεν έφεραν ουσιαστικά αποτελέσματα, καθώς ελάχιστες (γύρω στις 300 από τις 11.000) εβραϊκές κατοικίες επιστράφηκαν στους προγενέστερους ιδιοκτήτες. Ειδικότερα, στις περιπτώσεις που ο δικαιούχος είχε πεθάνει, τα πράγματα περιπλέκονταν ακόμα πιο πολύ, καθώς οι εμφανιζόμενοι κληρονόμοι του αποκαλούνταν απατεώνες και ψεύτες.
Αν και η ίδρυση του Ο.Π.Α.Ι.Ε. (Οργανισμός Περιθάλψεως και Αποκαταστάσεως Ισραηλιτών Ελλάδος) έδινε μια νότα ελπίδας, καθώς αποτελούσε την πρώτη σοβαρή προσπάθεια της εβραϊκής κοινότητας να διεκδικήσει νόμιμα αυτά που της ανήκαν, δεν κατάφερε να δικαιώσει την πλειονότητα. Εξάλλου οι περισσότεροι, εξαθλιωμένοι από την φτώχεια και τις δυσκολίες επιβίωσης, προτίμησαν να μεταναστεύσουν προς το Ισραήλ και τις ΗΠΑ. Είχαν κατανοήσει πλέον πως η κοινωνία που τους υποδέχτηκε δεν ήταν καθόλου καταδεκτική. Αυτή η πόλη, που κάποτε ήταν το σπίτι τους, τώρα τους έδιωχνε αντιμετωπίζοντάς τους σαν ξένους, καθώς ο φόβος πως οι Εβραίοι θα απαιτούσαν τις περιουσίες τους πίσω ήταν μεγάλος. Εγκαινιάστηκε ένα νέο μεταπολεμικό κλίμα αντισημιτισμού, το οποίο γέννησε μύθους περί συνωμοσίας των Εβραίων κατά των χριστιανών.
Συνοψίζοντας, όταν αποπειράται κανείς να μελετήσει την εν λόγω περίοδο, συνειδητοποιεί ότι επικρατεί ένα τεταμένο κλίμα συγκρούσεων˙ από τις διαμάχες εντός της ίδιας της εβραϊκής κοινότητας (επιζώντες των στρατοπέδων εναντίων αυτών που κατάφεραν να γλυτώσουν και να κρυφτούν), τις συγκρούσεις χριστιανών και Εβραίων σε κοινωνικό επίπεδο, τις εντάσεις ανάμεσα στους πολιτικούς και τις εβραϊκές οργανώσεις μέχρι την πολιτική αστάθεια της χώρας που προκλήθηκε από την αντιπαλότητα αριστεράς και δεξιάς, η οποία άνοιξε την αυλαία για τον εμφύλιο πόλεμο.
Κάποιοι αριστεροί Εβραίοι κιόλας καταδικάστηκαν και εκτελέστηκαν στη διάρκεια του εμφυλίου μαζί με εκατοντάδες άλλους αντιστασιακούς. Όλα αυτά αποτέλεσαν την κινητήρια δύναμη της μετακίνησης των Ισραηλιτών της Θεσσαλονίκης στην Παλαιστίνη, απογυμνώνοντας την πόλη από ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού της και, συνεπώς, από το τελευταίο ψήγμα πολυπολιτισμού που της απέμεινε. Σήμερα, μόλις 1.200 άνθρωποι απαρτίζουν τον εβραϊκό πληθυσμό της Θεσσαλονίκης. Σημασία έχει, όπως υπερτόνιζε και η Λίζα Πίνχας, να μην αφήσουμε το παρελθόν να ξεχαστεί και να σβηστεί στον βωμό της λήθης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Encyclopedia.ushmm.org, Οι Επιζήσαντες. Διαθέσιμο εδώ
- Jewishmuseum.gr (2015), Λίζα Πίνχας: Αντιμέτωπη με το Ολοκαύτωμα: Νέα έκδοση του ΕΜΕ. Διαθέσιμο εδώ
- Kis.gr, Ιστορικό: Η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης. Διαθέσιμο εδώ
- Mazower, Mark (2004), Θεσσαλονίκη. Η πόλη των φαντασμάτων: Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι 1430-1950, Μτφ: Κώστας Κουρεμένος, Αθήνα: Εκδ. Αλεξάνδρεια
