Υστερία: Μια απαρχαιωμένη ψυχική διαταραχή

Της Χρυσούλας Παχή,

Όλοι έχουμε ακούσει στην καθημερινότητα μας: «Γιατί σε έπιασε υστερία, δεν έγινε και κάτι…», «Με έπιασε υστερικό γέλιο…». Όμως, ποτέ μας δεν έχουμε σκεφτεί από πού αλήθεια προέρχονται αυτοί οι χαρακτηρισμοί. Μέχρι τις αρχές του 20^ού αιώνα, η υστερία χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει ένα σύνολο ψυχολογικών και σωματικών συμπτωμάτων στις γυναίκες.

Η υστερία προέρχεται από την λέξη υστέρα, συνώνυμο της μήτρας. Οι πρώτες αναφορές της νόσου συναντώνται το 1900 π.Χ. στην Αίγυπτο. Εκείνα τα χρόνια πίστευαν πως η μήτρα έχει τη δυνατότητα να μετακινείται από την κανονική της θέση (στην πύελο) προς άλλα όργανα του σώματος, προκαλώντας συμπτώματα όπως ναυτία, στηθάγχη και πονοκεφάλους. Μάλιστα, οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι ασπάζονταν παρόμοιες αντιλήψεις, μέσα σε αυτές και την εμφάνιση της νόσου λόγω ατεκνίας ή/και έλλειψης σεξουαλικής δραστηριότητας.

Οι γυναίκες που έπασχαν από υστερία ακολουθούσαν διάφορες θεραπείες, όπως η κατάποση πικρών βοτάνων και η χρήση καλλυντικών αρωμάτων στην περιοχή του αιδοίου, ώστε η μήτρα να μπορέσει να κατευθυνθεί πίσω στην αρχική της θέση.

Από τον 5^ο έως και τον 13^ο αιώνα, υπό την επιρροή του Χριστιανισμού, η υστερία αποδιδόταν στον δαιμονισμό και τη μαύρη μαγεία. Αντί για την κατάλληλη θεραπεία, οι γυναίκες ασθενείς υπόκειντο σε εξορκισμούς, βασανιστήρια και εκτελέσεις.

Τον 17^ο αιώνα, ένα νέο κύμα ερευνητών κατάφερε να εδραιώσει την υστερία ως μια ψυχική νόσο. Ωστόσο, η θεωρία της «περιφερόμενης μήτρας» επικράτησε έως τις αρχές του 18^ου αιώνα, μέχρι που αρκετοί επιστήμονες απέδωσαν την υστερία σε διαταραχές του εγκεφάλου και όχι της μήτρας. Τότε έγινε και η πρώτη επίσημη καταγραφή των συμπτωμάτων.

Μια γυναίκα θεωρείτο πως έπασχε από υστερία, όταν παρουσίαζε κάποια από τα ακόλουθα συμπτώματα: άγχος, απώλεια συνείδησης, μελαγχολία, ελλιπής ή μειωμένη ή υπερβολική σεξουαλική επιθυμία, επιθυμία ατεκνίας, αϋπνίες, νευρικότητα και ευερεθιστότητα. Παράλληλα, μια ανύπαντρη ή χήρα γυναίκα είχε περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσει υστερία.

Η κύρια αιτία εμφάνισης της υστερίας ισχυρίζεται πως ήταν η έλλειψη σεξουαλικής διέγερσης. Για αυτό και οι θεραπείες που προτείνονταν ήταν η τακτική συνουσία, η εγκυμοσύνη, και οι προκλητοί οργασμοί από ιατρικό προσωπικό. Μια άλλη εναλλακτική θεραπεία ήταν οι μαλάξεις της μήτρας με αιθέρια έλαια σε συνδυασμό με ζεστό λουτρό (νερό υψηλής πίεσης) επάνω στην περιοχή. Οι πολύ βαριές περιπτώσεις υστερίας οδηγούσαν σε ολική υστερεκτομή.

Τον 19^ο αιώνα, νευρολόγοι όπως ο Φρόυντ και ο Σαρκό χρησιμοποιούσαν την ύπνωση ως μέθοδο καταπολέμησης της υστερίας. Ο τελευταίος πίστευε πως η διαταραχή αυτή είναι κληρονομική, ενώ ο πρώτος την απέδιδε σε σεξουαλική κακοποίηση στην παιδική ηλικία.

Η αλήθεια είναι πως, όταν μια συμπεριφορά της γυναίκας παρέκκλινε από τα τότε αποδεκτά, πολύ σύντομα γινόταν «υστερική». Ακόμη και κάτι τόσο απλό όσο η σεξουαλική έλξη ή η έκφραση της θηλυκότητας ήταν ανάρμοστο. Το μεγαλύτερο ποσοστό των υστερικών γυναικών δεν ήταν καν κακοποιημένες, αλλά στιγματισμένες από την κοινωνία, επειδή δεν ήθελαν παιδιά, δεν επιθυμούσαν σεξουαλικές επαφές κάθε βράδυ ή έπασχαν από άλλες ψυχικές και σωματικές παθήσεις. Για παράδειγμα, όταν κάποιες γυναίκες εμφάνιζαν επιληπτικές κρίσεις, κρίσεις πανικού και κατάθλιψη, οι γιατροί πίστευαν πως γίνονταν είτε για να τραβήξουν την προσοχή των συντρόφων τους, για να επιτευχθεί η σεξουαλική επαφή, είτε για να την αποφύγουν!

Με την πάροδο των χρόνων και τις εξελίξεις στον χώρο της ψυχιατρικής, τα συμπτώματα οδηγούσαν σε διαφορετικές διαγνώσεις. Η υστερία ήταν σαν μια διαταραχή-ομπρέλα που απέτρεπε τις γυναίκες από το να διαγνωστούν σωστά. Στις μέρες μας, μια γυναίκα με συμπτώματα υστερίας θα μπορούσε να πάσχει από κατάθλιψη, αγχώδη διαταραχή, οριακή διαταραχή προσωπικότητας, σχιζοφρένεια ή επιληπτικές κρίσεις. Περιττό να αναφέρουμε πως η αποχή, η επιθυμία ατεκνίας και η σεξουαλική επιθυμία (με εξαιρέσεις) δεν αποτελούν πλέον συμπτώματα, εφόσον αφορούν την αυτονομία του κάθε ατόμου και δεν καθορίζουν αποκλειστικά την ψυχική κατάσταση αυτού.

Εκείνο που γνωρίζουμε για την εμφάνιση των υπόλοιπων διαταραχών είναι ότι οφείλονται σε μια μίξη γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων. Παρόλο που η υστερία δεν υφίσταται μεμονωμένα πια, μπορεί να εμφανίζονται στοιχεία της σε αυτές τις διαφορικές διαγνώσεις. Η θεραπεία προσαρμόζεται αναλόγως με τις ανάγκες του κάθε ανθρώπου, αλλά είναι κυρίως συμπωματική.

Ο όρος «υστερία» καταργήθηκε επισήμως το 1980. Η εμφάνιση της υστερίας τους προηγούμενους αιώνες οφειλόταν περισσότερο στην καταπίεση των γυναικών και των κοινωνικών τους ρόλων, παρά στο πνεύμα τους. Σήμερα, η σύγχρονη συμπτωματολογία μάς παραπέμπει εύκολα σε άλλες αιτίες. Το στίγμα της εμφάνισης ψυχικών διαταραχών στις γυναίκες σβήνει όλο και περισσότερο, επιτρέποντας σε αυτές να έχουν πρόσβαση στην κατάλληλη υποστήριξη και καθοδήγηση στο μέλλον.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Gilman SL, King H, Porter R, Rousseau GS., Hysteria Beyond Freud, University of California Press. (1993)
• Mota Gomes M, Engelhardt E., A neurological bias in the history of hysteria: from the womb to the nervous system and Charcot, Arquivos de Neuro-Psiquiatria. 72 (12): 972–975 (2014)
• Reynolds EH., Hysteria, conversion and functional disorders: a neurological contribution to classification issues, The British Journal of Psychiatry. 201 (4): 253–254. (2012)
• Tasca, Cecilia; Rapetti, Mariangela; Carta, Mauro Giovanni; Fadda, Bianca, Women And Hysteria In The History Of Mental Health, Clinical Practice and Epidemiology in Mental Health. 8: 110–119. (2012)
• Micale MS., The decline of hysteria, The Harvard Mental Health Letter. 17 (1): 4–6 (2000)