Του Γιάννη Μάρκελλου,
Ένα από τα λαμπρότερα ναϊκά οικοδομήματα που κληρονόμησε ο σύγχρονος κόσμος από την Αρχαία Ελλάδα ήταν και ο ναός του Δία στην Ολυμπία. Αναμφίβολα, ο ναός της Ολυμπίας δείχνει με τον πιο πασιφανή τρόπο το ύψος της δεξιοτεχνίας που είχαν αναπτύξει οι καλλιτέχνες, καθώς και ότι τα γλυπτά δείχνουν τη νοοτροπία της κλασικής τεχνοτροπίας.
Πληροφορίες για τον ναό του Δία στην Ολυμπία, τόσο για την κατασκευή όσο και για τον γλυπτό διάκοσμο, αντλούμε από τις γραπτές μαρτυρίες του Παυσανία. Ο Παυσανίας, ακόμα, έδωσε σημαντικές πληροφορίες για τη χρονολόγηση του Ναού. Φαίνεται ότι ο ναός στην Ολυμπία κατασκευάστηκε το 470 π.Χ.. Κίνητρο για την κατασκευή του απετέλεσε η κατάκτηση της πόλης Πίσας από την Ήλιδα. Αρχιτέκτονας του ναού ήταν ο Ήλειος, στην καταγωγή Λίβων.
Ο ναός της Ολυμπίας κοσμήθηκε με δύο αετώματα: το ανατολικό και το δυτικό. Τα δύο αετώματα είχαν ως επίκεντρο έναν θεό. Στο ανατολικό αέτωμα εικονίζεται, ένας τοπικός μύθος, η προετοιμασία της αρματοδρομίας ανάμεσα στον Πέλοπα και τον Οινόμαο, που είχε ως σκοπό το χέρι της Ιπποδάμειας. Σε αυτό το αετώμα δεν γίνεται να μην σχολιάσουμε την κεντρική μορφή, τον Θεό Δία, ο οποίος παρουσιάζεται ως ο ρυθμιστής, ακολουθώντας κατά γράμμα το θρησκευτικό δίκαιο. Όλη η σύνθεση αποτελεί μια ρεαλιστική απόδοση των μορφών, για παράδειγμα, η μορφή του γηραιού μάντη, όπου αποτυπώνεται ο έντονος ψυχολογισμός του, σαν να ξέρει εκ των πρότερων τι θα επακολουθήσει μετά από λίγο. Σχετικά με την αρματοδρομία, η ιστορία εξηγεί πως ο Πέλοπας νίκησε με απάτη, αφού δωροδοκεί τον ηνίοχο του Οινόμαου, Μυρτίλο. Ο Πίνδαρος, από την άλλη, δίνει μια άλλη προέκταση θεωρώντας πως ο Πέλοπας κέρδισε χάρη στα θεϊκά του άλογα. Αυτή η αετωματική σύνθεση, λοιπόν, βάζει τον επισκέπτη να αναλογιστεί πως ο Δίας συνέβαλε καταλυτικά στην ανεξαρτησία της Ολυμπίας από την Πίσσα.
Στο δυτικό αέτωμα, τώρα, παρουσιάζεται μια δυναμική πρόκληση προς την ύβρη και την ήττα της ύβρης, μία θεία και ηρωική θέση ενάντια στην κτηνώδη συμπεριφορά κατά τον John Boardman. Εικονίζει την τιμωρία των κενταύρων και τα ανοσιουργήματά τους κατά τον Γερμανό Hölscher, οι οποίοι, αγνοώντας ότι βρίσκονται προσκεκλημένοι στον γάμο ενός Λαπίθη, οδηγούνται σε μέθη και παραλογίζονται, με αποτέλεσμα να επιτεθούν στους καλεσμένους. Ο Απόλλωνας στο κέντρο της αετωματικής σύνθεσης προβάλλεται ως τηρητής του νόμου και της τάξης, προσπαθώντας να δώσει τη δυνατότητα στους επισκέπτες να μετανοήσουν και να αποκτήσουν καλούς τρόπους συμπεριφοράς. Ως σημείο εκτύλιξης του γεγονότος είναι η Θεσσαλία. Προς επίρρωση των παραπάνω κατανοούμε πως στα μάτια όλου του κόσμου φαίνονται να μην παραδειγματίστηκαν από τα κατορθώματα των προηγούμενων γενεών και να υιοθετούν μια άκρως απολίτιστη συμπεριφορά. Είναι αυτό που πολύ σωστά επεσήμανε ο Richard Neer, ότι οι κένταυροι με μανία προσπαθούν να αρπάξουν κάθε τι που δεν τους ανήκει. Γι’ αυτό εμφανίζεται ο Απόλλωνας με την επιβλητική του μορφή να ενσταλάξει μέσα τους τον έλεγχο και την αυτοσυγκράτηση.
Τα αετώματα του ναού του Δία στην Ολυμπία θα τα χαρακτηρίζαμε καινοτόμα, καθότι η κεντρική μορφή δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή από τις υπόλοιπες μορφές της αετωματικής σύνθεσης. Αυτό που καταφέρνει σε μεγάλο βαθμό η Ολυμπία είναι να δώσει την αίσθηση στον επισκέπτη ότι βρίσκεται σε πλήρη αλληλεξάρτηση και ο ίδιος με το αρχιτεκτονικό σκηνικό. Έτσι, οι μορφές, καθώς αποδεικνύουν εκείνη τη στιγμή τη θνητότητά τους, δεν βλέπουν την κεντρική θεότητα που βρίσκεται ανάμεσά τους, αλλά ο θεατής από την άλλη πλευρά μπορεί να δει τα πάντα.
Έως τώρα είδαμε τις αετωματικές συνθέσεις του ναού του Δία στην Ολυμπία και καταλάβαμε πως οι γλύπτες της Ολυμπίας κατάφεραν να διαχειριστούν τόσο την κάθε μία μορφή όσο και το σύνολο των αετωματικών συνθέσεων. Αυτό που κατάφεραν οι αρκετά πολυπράγμονες και αρκετά φιλόδοξοι γλύπτες της Ολυμπίας ήταν να πετύχουν την αφηγηματική συνέχεια, σύμφωνα με τον Richard Neer. Αφού είδαμε, λοιπόν, τις αετωματικές συνθέσεις, τώρα περνάμε στις μετόπες, για να ψηλαφίσουμε τη συνεκτικότητα και την ενότητα των συνθέσεων.
Σε αυτό το σημείο περνάμε στις μετόπες, οι οποίες είχαν να κάνουν σχεδόν όλες με τους 12 άθλους του Ηρακλή. Οι μετόπες χαρακτηρίζονται τόσο για την ομοιογένειά τους όσο και για τις προσπάθειες των αρκετά φιλόδοξων καλλιτεχνών να καταφέρουν ένα ενοποιημένο πρόγραμμα. Οι γλύπτες προσπάθησαν με έναν αρκετά περίτεχνο τρόπο να επιτύχουν την άρρηκτη σύνδεση του αρχιτεκτονικού οικοδομήματος με τον χώρο των απεικονίσεων. Ο Richard Neer διαπιστώνει πως το φόντο με κόκκινο και κυανό χρώμα καθιστούσε τις συνθέσεις περισσότερο επιβληματικές και με μεγαλύτερη αίσθηση του βάθους.
Παρακολουθούμε έκθαμβοι την πορεία του ήρωα από τον πρώτο του άθλο έως και τις τελευταίες υπεράνθρωπες προσπάθειες, να πάρει τα μήλα των εσπερίδων και να σύρει τον Κέρβερο έξω από τον Άδη. Παρατηρούμε τον ήρωα στην πρώτη μετόπη αγένειο και κάπως κουρασμένο. Σε κάποιες περιπτώσεις παρατηρούμε και τη συμμετοχή της Αθηνάς, η οποία από νεαρή γυναίκα στη μετόπη 1, μεγαλώνει σταδιακά και φτάνουμε ως την ώριμη Αθηνά στη μετόπη 10, εκεί που ο ήρωας μοιάζει να λυγίζει κάτω από το βάρος όλου του επιστυλίου και η Αθηνά από πίσω του να κρατά όλο το βάρος. Ο John Boardman δεν παρέλειψε να σημειώσει πως παρατηρεί οξεία ένταση στην έκφραση του Ηρακλή. Στη μετόπη 3 η Αθηνά κάθεται σε βράχο και εκφράζει μια περηφάνια από τη χειρονομία να πάρει τις Στυμφαλίδες, ενώ παρατηρείται, ταυτοχρόνως, και η ικανοποίηση της θεάς. Στη μετόπη 12 βλέπουμε τον Ηρακλή σε έντονη κίνηση, να καθαρίζει τους στάβλους του Αυγεία, φαίνεται πως έχει κουραστεί και τον χαρακτηρίζει μια αηδία. Στη μετόπη 11 που σέρνει τον Κέρβερο έξω από τον Άδη, είναι σαν να υψώνει ογκόλιθο, σύμφωνα με τον Richard Neer. Οι καλλιτέχνες της Ολυμπίας, αρκετά καλοί γνώστες και όντας περίτεχνοι, συνδύασαν άψογα το εικονογραφικό πρόγραμμα με το αρχιτεκτονικό σκηνικό.
Εν κατακλείδι, θα μπορούσαμε να σημειώσουμε ότι ο ναός του Δία στην Ολυμπία απετέλεσε ένα από τα εξοχότερα δείγματα του αυστηρού ρυθμού. Ενδιαφέρον προκαλεί η ηλικία και το συναίσθημα που πηγάζουν οι μορφές. Αυτό το περίτεχνο οικοδόμημα ήταν αποτέλεσμα διεργασιών 10 και πλέον ετών, το οποίο δουλεύτηκε σε ένα ώριμο σχέδιο, καλά επεξεργασμένο που αναδείκνυε την τελειότητα στο διηνεκές. Σύγχρονοι ερευνητές το θεωρούν ηράκλειο άθλο, το μόνο σίγουρο είναι ότι ο θεατής καλείται σε μία συνεχή μεταμόρφωση και ωρίμανση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Neer, Richard (2018), Τέχνη και αρχαιολογία του Ελληνικού Κόσμου, Εκδόσεις του Βιβλίου- Καρδαμίτσα
- Boardman, John (2002), Ελληνική Πλαστική, Κλασική Περίοδος, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Δεύτερη έκδοση, Αθήνα
- Hölscher, Tonio, (2019), Κλασική Αρχαιολογία Βασικές γνώσεις, Εκδόσεις University Studio press, Θεσσαλονίκη
- Rolley, Claude (2015), Ελληνική Γλυπτική, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα
