Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Εμπόριο, πολυπολιτισμικότητα, φωτιά, καταστροφή, ξεριζωμός, προσφυγιά, αυτές είναι μόνο μερικές λέξεις που θα μπορούσαν να χαρακτηρίσουν την πόλη της Σμύρνης κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Μια πόλη που αποτελούσε πόλο έλξης για τον τότε κόσμο της Μεσογείου και της Ανατολής γενικότερα, αλλά που έμελλε να έχει μια τραγική κατάληξη. Ο λόγος, φυσικά, για την καταστροφή της Σμύρνης από τον όχι και τόσο μακρινό Σεπτέμβριο του 1922, έτος σταθμό τόσο για την Ελλάδα όσο και για την Τουρκία.
Η φετινή χρονιά καθίσταται έτος μνήμης αυτού του θλιβερού γεγονότος, καθώς συμπληρώνεται ένας πλήρης αιώνας. Με αυτήν την αφορμή οι Εκδόσεις Ψυχογιός προσφέρουν στο κοινό μια σειρά βιβλίων διαφόρων κατηγοριών (μυθιστορήματα, βιβλία Ιστορίας, Πολιτισμού κ.ο.κ.), βασισμένα σε αυτήν τη θεματική. Ένα τέτοιο ιστορικό πόνημα είναι και το έργο του Γερμανού δημοσιογράφου και συγγραφέα Lutz C. Kleveman, που φέρει τον τίτλο Σμύρνη: Ταξίδι στον χρόνο.
Φαινομενικά από τον τίτλο του βιβλίου αυτού θα περίμενε κανείς να διαβάσει την Ιστορία της πόλης μέσα στους αιώνες. Εν μέρει ισχύει αυτό, αφού ο συγγραφέας σταχυολογεί, μέσα στις πλούσιες σελίδες του, την εξέλιξη της πόλης τις τελευταίες χιλιετίες. Από την ίδρυσή της από τους Ίωνες, στους πρωτοχριστιανικούς χρόνους –όπου ήταν και μία από τις επτά ευαγγελικές πόλεις-λυχνίες–, στη συνέχεια, περνά εν συντομία στη ρωμαϊκή εποχή, για να καταλήξει στο Βυζάντιο και την οθωμανική κατάκτηση και, φυσικά, σε όλα όσα συνέβησαν κατά τον 20ό αιώνα.
Ωστόσο, δεν παρουσιάζονται μόνο αυτές οι πτυχές, αλλά βλέπουμε να ξετυλίγονται διάφορες ιστορίες μέσα από το ταξίδι του Lutz προς την αναζήτηση όσων συνέβησαν το ´22. Έτσι, ο πρώτος του σταθμός στο πολύπαθο νησί της Χίου –στο οποίο είχαν φτάσει πολλοί πρόσφυγες μετά την καταστροφή– ήταν η αρχή της έρευνας, που, όμως, οδήγησε στην εύρεση μιας άλλης ιστορίας, πίσω στον 19ο αιώνα και τη σφαγή της Χίου. Πέραν, όμως, από αυτήν τη στάση στον χρόνο, εκτυλίσσονται κι άλλες τέτοιες ιστορίες από τους τόπους που επισκέφτηκε ο συγγραφέας προς την αναζήτηση της αλήθειας, τις οποίες σας καλώ να τις αναζητήσετε μέσα από τις σελίδες του.
Το ενδιαφέρον, όμως, είναι πως η αφήγηση δεν περιορίζεται μόνο στους προηγούμενους αιώνες, αλλά παρουσιάζονται και γεγονότα του σήμερα, όπως η πολιτική κατάσταση της Τουρκίας, την οποία επισκέφθηκε πολλάκις ο Lutz στην προσπάθειά του να ερευνήσει και τις δύο πλευρές. Μέσα από αυτά του τα ταξίδια, ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να έρθει σε επαφή με τις πόλεις και τους σημαντικούς χώρους που επισκέφθηκε, καθώς υπάρχουν γλαφυρές περιγραφές τους. Επίσης, δεν λείπουν και οι αναφορές στο σύγχρονο προσφυγικό πρόβλημα και τις πολιτικές που ακολουθούν οι εμπλεκόμενες πλευρές (Ε.Ε., Τουρκία, Ελλάδα). Με αυτόν τον τρόπο, γίνεται μια άτυπη σύγκριση των τριών προσφυγικών ρευμάτων που δημιουργήθηκαν στο Αιγαίο από τη Σφαγή της Χίου, στη Μικρασιατική Καταστροφή και τη σύγχρονη προσφυγική κρίση.
Πίσω πάλι στο 1922 και στα όσα συνέβησαν τον Σεπτέμβριο, οι αναφορές γύρω από τη γρήγορη υποχώρηση του ελληνικού στρατού, η προέλαση των Οθωμανών στην πόλη και η καταστροφική φωτιά που ξέσπασε στην ελληνική συνοικία κρατούν το ενδιαφέρον του φιλίστορος κοινού αμείωτο. Η παράθεση ορισμένων αναφορών αυτοπτών μαρτύρων, που έζησαν τα όσα φριχτά έλαβαν χώρα, έρχονται να επιβεβαιώσουν τη σκληρότητα των Οθωμανών, αλλά και την ολιγωρία των Συμμαχικών Δυνάμεων, που για αρκετή ώρα παρακολουθούσαν άπραγοι όσα εκτυλίσσονταν στην προκυμαία της Σμύρνης.
Ένα ακόμα ενδιαφέρον σημείο που αναλύεται είναι και η βοήθεια που έλαβαν οι πρόσφυγες τις πρώτες ώρες και μέρες της καταστροφής είτε από οργανώσεις, όπως η αμερικανική Smyrna Relief Committee, είτε από μεμονωμένες ανθρώπινες πρωτοβουλίες. Οι σκληρές καταστάσεις και οι εικόνες που δημιουργούνται από τη γλαφυρή πένα του συγγραφέα μας καθιστούν κατά έναν τρόπο μάρτυρες όλων όσων συνέβησαν και θα σταματούσαν, όπως επισημαίνεται, μόνο μετά από την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης και την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ των δύο χωρών. Έτσι, η πολυπολιτισμική πόλη της Σμύρνης θα χάσει τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της με τους Έλληνες, Αρμένιου, Εβραίους και Λεβαντίνους να αναγκάζονται να φύγουν είτε άμεσα είτε έμμεσα, πραγματοποιώντας την πολυπόθητη εθνική ομοιογένεια που επιθυμούσε ο Μουσταφά Κεμάλ.
Αυτά κι άλλα πολλά θα έχει την ευκαιρία να διαβάσει όποιος προμηθευτεί το Σμύρνη: Ταξίδι στον χρόνο, βιώνοντας τα ιστορικά γεγονότα μέσα από τις 300 σελίδες του κατατοπιστικού και νηφάλια γραμμένους αυτού βιβλίου, καθώς εμπεριέχονται οι παραλήψεις, οι βιαιότητες, τα λάθη κ.ο.κ. και των δύο πλευρών (Ελλάδας και Τουρκίας). Αξίζει κανείς να διατρέξει σε όσα εκτυλίχθηκαν, αφού, όπως επισημαίνει και ο συγγραφέας, «Ένα τέτοιο ταξίδι στο παρελθόν μπορεί να είναι επώδυνο, αλλά σου προσφέρει μια ευκαιρία να συμφιλιωθείς με την ιστορία και να βρεις τη γαλήνη».
