Του Στέλιου Δουλγέρη,
Αδιαμφισβήτητο γεγονός αποτελεί, αγαπητοί φίλοι, πως ο Ηρακλής είναι ο μεγαλύτερος ήρωας της ελληνικής μας μυθολογίας. Κανένα άλλο πρόσωπο των αρχαίων μύθων δεν συνδέθηκε με τόσες παραδόσεις, τόσα κατορθώματα και ηρωικές πράξεις.
Ο Ηρακλής αποτελεί το απόλυτο πρότυπο: υπεράνθρωπη δύναμη, ακατάβλητο σθένος, απαράμιλλο θάρρος, ευφυής νους, ευγένεια ήθους. Ο κορυφαίος βοηθός των ανθρώπων. Ο μέγας ευεργέτης της οικουμένης. «…ούτε στην Ελλάδα ούτε στις βαρβαρικές χώρες έδρασε ποτέ κάποιος όπως εγώ, καθαρίζοντας τη γη… (από τους κακοποιούς και τα τέρατα)» τον βάζει να αναφωνεί ο Ευριπίδης στην τραγωδία του Τραχίνιαι (στ. 1060-1061), ενώ ο Διόδωρος Σικελιώτης έγραψε πως «…όσο βρισκόταν στις τάξεις των ανθρώπων, εξημέρωσε με τον ίδιο του τον μόχθο την οικουμένη…» καθώς, επίσης, και πως «…οι πρόγονοι συμφώνησαν ανενδοίαστα να του αποδώσουν για την εξαιρετική του αρετή την αθανασία…» (Ιστορική Βιβλιοθήκη Δ΄ 400, 9). Ο Ηρακλής υπήρξε για τους αρχαίους η αποτύπωση της ανδρείας και της αρετής. Το αδιαμφισβήτητο πρότυπο ζωής.
Τόση επίδραση είχε το ιδεώδες που διέπει τον μύθο του Ηρακλή, που οι πρόγονοί μας το πέρασαν και στη γλώσσα μας: η γέννηση του ανθρώπου ονομάζεται γενέθλιον (<γένος + άθλοι), η αρχή των άθλων που καλούμαστε να κάνουμε στη ζωή μας. Η πορεία της ζωής μας ονομάζεται βίος (<βία, δηλαδή, δύναμη με την αρχαία σημασία). Ο άνθρωπος για να ανταπεξέλθει στη ζωή του, χρειάζεται το κύριο χάρισμα του Ηρακλή: την ακατάβλητη ψυχική και σωματική δύναμη! Αν αντιμετωπίσουμε με επιτυχία τις δυσκολίες και τους άθλους της ζωής μας, ακολουθεί η ἀνάπαυσις, η ξεκούραση, δηλαδή, κατά την οποία απολαμβάνουμε τους καρπούς των κόπων και των κατορθωμάτων μας. Ο Ηρακλής κατάφερε μέσω των ανδραγαθημάτων του να κερδίσει την αθανασία, να γίνει, δηλαδή, ένας ακόμα Θεός. Και όχι μόνον αυτό, αλλά έγινε ο πιο αγαπημένος και προσφιλής Θεός του αρχαίου κόσμου. Αξίζει να τονιστεί ότι τα ιερά του, ανά τον ελλαδικό χώρο και μη, είναι αμέτρητα.
Υπήρξε ο πιο οικείος και συμπαθής θεός των ανθρώπων, ο ήρωας-θεός που σε εμπνέει και σε διδάσκει πως κι εσύ μπορείς με τα ανδραγαθήματα και τις διαπρεπείς πράξεις σου να γίνεις όμοιος με τους αθανάτους θεούς… Η πιο σπουδαία πηγή έμπνευσης για τον αρχαίο Έλληνα που επιζητούσε το «φιλοσοφικῶς ζῆν», όπως έλεγε ο Σωκράτης, την ενσάρκωση, δηλαδή, και πραγμάτωση της φιλοσοφίας στη ζωή, κι όχι την απλή θεωρητική αποδοχή της. Αυτό θυμίζει το φιλοσοφικό ρεύμα των Κυνικών φιλοσόφων, οι οποίοι δίδασκαν όχι δια των λόγων, αλλά δια των πράξεών τους.
Ο Αριστοτέλης στο έργο Περί διαιρέσεων (De divisions, 3) γράφει πως τα είδη της τέλειας αρετής είναι τέσσερα: φρόνηση, δικαιοσύνη, ανδρεία, σωφροσύνη. Ο Ηρακλής είχε την ικανότητα να διακρίνει ποιος είναι ο σωστός τρόπος για να διαχειριστεί τις δύσκολες καταστάσεις στη ζωή του· είχε, λοιπόν, την αρετή της φρόνησης. Ήταν πάντα δίκαιος, έντιμος και πρόθυμος υπερασπιστής των αδυνάτων· εφάρμοζε, λοιπόν, και τη δικαιοσύνη. Δεν δείλιασε ποτέ μπροστά στον κίνδυνο, αλλά πάντοτε αντιμετώπιζε τους αντιπάλους του με άφατη γενναιότητα· ενσάρκωνε, συνεπώς, και την ανδρεία. Ζούσε κόσμια, λιτά και έθεσε εξ’ αρχής τον εαυτό του στην υπηρεσία του καλού και των αδυνάτων, χωρίς να υπολογίζει τη δική του ευδαιμονία και καλοπέραση (πρβλ. τον μύθο της Αρετής και της Κακίας στα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα, Β, 20-33)· κατείχε, λοιπόν, και τη σωφροσύνη. Ενσάρκωνε, δηλαδή, πλήρως το ιδεώδες της Αρετής, όπως το όρισε ο Αριστοτέλης.
Τέλος, το ίδιο το όνομα του Ηρακλή, κρύβει ένα μυστικό νόημα. Απορεί κανείς, προσπαθώντας να το ερμηνεύσει, αφού, με μια πρώτη ματιά, φαίνεται παράδοξο και αντιφατικό που έλαβε το όνομα «κλέος της Ήρας» («δόξα της Ήρας»), καθώς η θεά μόνο εμπόδια και προβλήματα του προκάλεσε. Την πραγματική ερμηνεία μας δίνει ο Διόδωρος Σικελιώτης (Ιστορική Βιβλιοθήκη Δ΄ 409,10): «Ἀργείοι… Ἡρακλέα προσηγόρευσαν, ὅτι δι’ Ἥραν ἔσχε κλέος, Ἀλκαῖον πρότερον καλούμενον». Ο Ηρακλής είχε λάβει το όνομα Αλκαίος, όταν ήταν μικρός, επειδή έπνιξε τα φίδια της Ήρας στην κούνια του (ἀλκή=δύναμη). Ονομάστηκε από το Μαντείο των Δελφών Ηρακλής, επειδή «έλαβε δόξα λόγω της Ήρας», αντιμετωπίζοντας, δηλαδή, σωστά τα εμπόδια και τις δοκιμασίες που η θεά έφερνε στον δρόμο του.
Γι’ αυτό σχολιάζει αμέσως μετά ο Διόδωρος: «τοῖς μέν οὖν ἄλλοις οἱ γονεῖς τοὔνομα περιτιθέασι, τούτῳ δὲ μόνῳ ἡ ἀρετή τὴν προσηγορίαν ἔθετο»: όλοι οι άλλοι έλαβαν το όνομα από τους γονείς τους· ο Ηρακλής ήταν ο μόνος που η ίδια του η αρετή του χάρισε το όνομα!
Ποιος, λοιπόν, μπορεί να αμφισβητήσει πως η μορφή του Ηρακλή αποτελεί την ιδεατή προσωποποίηση της έννοιας της Αρετής, όπως τη συνέλαβαν και επιδίωκαν οι αρχαίοι Έλληνες; Αξίζει, συνεπώς, να ξαναδιαβάσουμε τον μύθο του Ηρακλή από άλλη σκοπιά αυτή τη φορά…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Συλλογικό έργο (1986), ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ, Ηρακλής-Πανελλήνιες Εκστρατείες, Τόμος 4, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα
- Σκανδαλίδης, Μιχάλης Ε. (2012), Λεξικό των ονομάτων της Ελληνικής Μυθολογίας, Εγκυκλοπαιδικό-ετυμολογικό, εκδ. ΒΕΡΕΤΤΑ, Ρόδος
