Της Άννας-Μαρίας Τοκμακίδου,
Οι ασυνόδευτοι ανήλικοι πρόσφυγες είναι μια πραγματικότητα που, τα τελευταία χρόνια με τα μεγάλα προσφυγικά ρεύματα από τη Μέση Ανατολή, έχει απασχολήσει έντονα την κοινή γνώμη. Στην ελληνική επικράτεια καθημερινά, ανάμεσα στους χιλιάδες μετανάστες και πρόσφυγες που φτάνουν στα ελληνικά σύνορα καταγράφεται μεγάλος αριθμός ασυνόδευτων ανήλικων. Πρόκειται για παιδιά, υπηκόους τρίτων κρατών ή ανιθαγενείς που δεν έχουν συμπληρώσει το 18ο έτος της ηλικίας τους και είτε εισέρχονται στην Ελλάδα χωρίς να συνοδεύονται από τους κατά τον νόμο ή το έθιμο υπεύθυνους για την επιμέλειά τους ενήλικους είτε χωρίζονται για διάφορους λόγους από τις οικογένειές τους στα σύνορα. Το γεγονός αυτό τα καθιστά μια εξαιρετικά ευάλωτη και ευαίσθητη πληθυσμιακή ομάδα, με αποτέλεσμα να καθίσταται σαφές πως τα παιδιά αυτά χρήζουν άμεσης νομικής προστασίας.
Το διεθνές και ευρωπαϊκό νομικό πλαίσιο μπορούμε να πούμε ότι γενικά δημιουργεί ένα ικανοποιητικό προστατευτικό καθεστώς. Η σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα του παιδιού, ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε., οι σχετικές Οδηγίες, όπως η 2003/86/ΕΚ, 2004/83/ΕΚ, 2005/85/ΕΚ, 2011/95/ΕΚ και ο κανονισμός Δουβλίνο ΙΙΙ, προστατεύουν επαρκώς ανήλικους χωρίς συνοδεία που αιτούνται άσυλο ή επικουρική προστασία. Τα παραπάνω καθεστώτα εμπεριέχονται στον όρο καθεστώς διεθνούς προστασίας.
Η πρόσβαση στη διαδικασία διεθνούς προστασίας είναι ελεύθερη και δωρεάν. Αιτούντες διεθνή προστασία είναι οι υπήκοοι τρίτης χώρας ή ανιθαγενείς, οι οποίοι καταθέτουν αίτηση διεθνούς προστασίας ενώπιον των Περιφερειακών Γραφείων ή Αυτοτελών Κλιμακίων Ασύλου ή σε Κλιμάκια της Υπηρεσίας Ασύλου που βρίσκονται σε Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης. Οι αιτούντες διεθνή προστασία ζητούν να μην απελαθούν, γιατί φοβούνται δίωξη λόγω φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, συμμετοχής σε ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα ή πολιτικών πεποιθήσεων ή γιατί κινδυνεύουν να υποστούν σοβαρή βλάβη στη χώρα καταγωγής ή προηγούμενης διαμονής τους, ιδίως γιατί κινδυνεύουν με θανατική ποινή ή εκτέλεση, με βασανιστήρια ή απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση ή κινδυνεύει η ζωή ή η ακεραιότητά τους λόγω διεθνούς ή εμφύλιας σύρραξης.
Η επικουρική προστασία, από την άλλη, χορηγείται σε πρόσωπα που δεν πληρούν τις προϋποθέσεις για να αναγνωριστούν ως πρόσφυγες, αλλά υπάρχουν ουσιώδεις λόγοι να φοβούνται πως θα υποστούν σοβαρή βλάβη σε περίπτωση επιστροφής στη χώρα προέλευσής τους. Συγκεκριμένα στην περίπτωση των ασυνόδευτων ανηλίκων, σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία, οι αρχές και η Υπηρεσία Υποδοχής και Ταυτοποίησης πρέπει να ενημερώσουν άμεσα τον αρμόδιο Εισαγγελέα, προκειμένου να οριστεί επίτροπος ή εκπρόσωπός τους. Ο τελευταίος είναι υπεύθυνος για τη στέγαση και ευημερία των ανήλικων και οφείλει να ασκεί τα καθήκοντά του με τρόπο, ώστε να διασφαλίζεται το βέλτιστο συμφέρον τους.
Ωστόσο, δεν είναι λίγες οι φορές που αυτό το εκ πρώτης όψεως ευνοϊκό καθεστώς για τους αιτούντες διεθνή προστασία και δη για τους ασυνόδευτους ανήλικους δεν εφαρμόζεται στην πράξη, με αποτέλεσμα να παραβιάζονται θεμελιώδη δικαιώματά τους και να ζουν κάτω από απάνθρωπες και εξευτελιστικές συνθήκες. Για παράδειγμα, προβλέπεται η απαγόρευση κράτησης παιδιών στη σύμβαση για τα δικαιώματα του παιδιού, όπως και στις οδηγίες 2013/33/ΕΕ και 2008/115/ΕΚ. Σύμφωνα μ’ αυτές, θα πρέπει να καταβάλλεται κάθε προσπάθεια για άμεση απελευθέρωση, η κράτηση να μη γίνεται σε σωφρονιστικά καταστήματα, ούτε μαζί με ενηλίκους ή σε περιοχές απομονωμένες και να διασφαλίζεται ότι κατά τη διάρκεια της κράτησης οι ανήλικοι λαμβάνουν την απαραίτητη ιατρική και ψυχολογική θεραπεία.
Ωστόσο, παρά τις ρητές επιταγές του ενωσιακού δικαίου, η κράτηση ή μη των ασυνόδευτων ανηλίκων βρίσκεται στη διακριτική ευχέρεια του κάθε κράτους. Στην Ελλάδα, οι ανήλικοι τις περισσότερες φορές κρατούνται σε προαναχωρησιακά κέντρα ή αστυνομικά κρατητήρια μέχρι την παραπομπή τους σε κατάλληλες δομές φιλοξενίας, χωρίς άλλο λόγο πέρα του ότι εξυπηρετεί το βέλτιστο συμφέρον τους και γίνεται για την ασφάλειά τους. Έτσι, αν και η κράτηση ανηλίκων δικαιολογείται από το διεθνές και ευρωπαϊκό δίκαιο, μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις και ως έσχατο μέτρο στην ελληνική πραγματικότητα συνιστά τον κανόνα. Μάλιστα, συχνά η κράτηση είναι για μεγάλα χρονικά διαστήματα μαζί με ενήλικες, γεγονός που εκθέτει τα παιδιά σε κίνδυνο κακοποίησης.
Η ακατάλληλη υποδοχή και ανεπαρκής προστασία των ασυνόδευτων ανηλίκων που καταφθάνουν στα σύνορα με ελπίδες για ένα καλύτερο μέλλον οφείλεται στη μαζικότητα των αφίξεων και σε χρόνιες συστημικές ελλείψεις. Τα παιδιά αυτά, εκδιωγμένα από τις πατρίδες τους και φθάνοντας χωρίς γονείς ή κηδεμόνες σε μία νέα χώρα, δικαιούνται ασφάλεια και προστασία. Στην πραγματικότητα, όμως, έρχονται αντιμέτωπα με ελλείψεις στην καταγραφή και την ταυτοποίησή τους, έλλειψη πρόσβασης σε εκπαίδευση και ψυχοκοινωνική στήριξη. Το αποτέλεσμα είναι πολλά παιδιά, αισθανόμενα φόβο έναντι των κρατικών αρχών, να επιλέγουν να μην καταγραφούν και να παραμείνουν αόρατα για τις αρχές της χώρας πρώτης υποδοχής ή να καταγραφούν, αλλά να αποδράσουν συνειδητά από τους χώρους φιλοξενίας, συνεχίζοντας το ταξίδι τους με τρόπο νόμιμο ή παράνομο. Για να το πετύχουν αυτό, συχνά καταφεύγουν σε διακινητές, προκειμένου να φτάσουν στον προορισμό τους, γεγονός που τα εκθέτει στον κίνδυνο ανθρώπινης εμπορίας, σεξουαλικής εκμετάλλευσης και καταναγκαστικής εργασίας.
Συμπερασματικά, το ζήτημα της μεταχείρισης και προστασίας των ασυνόδευτων ανηλίκων επιδέχεται πολλαπλής ερμηνείας. Ωστόσο, χωρίς αμφιβολία, οι κακές συνθήκες διαβίωσης στα κέντρα πρώτης υποδοχής, η απουσία Επιτρόπου, η ακατάλληλη κράτηση και η αναμονή για μια οικογενειακή επανένωση που ίσως δεν γίνει ποτέ, δεν δημιουργούν παρά μια ζοφερή πραγματικότητα για τα άτομα αυτά. Χώρες, όπως η Ελλάδα, η Ιταλία και η Ισπανία, που αποτελούν και τις χώρες εισόδου στην Ευρώπη, χρειάζεται να προσαρμόζονται συνεχώς στα ζητήματα που ανακύπτουν από τις μεταναστευτικές ροές και να δημιουργούν ένα προστατευτικό καθεστώς, ειδικά για τους ασυνόδευτους ανήλικους πρόσφυγες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ασυνόδευτος ανήλικος, el.wikipedia.org, διαθέσιμο εδώ
- Η Αίτηση Ασύλου (Διεθνούς Προστασίας), migration.gov.gr, διαθέσιμο εδώ
- Ασυνόδευτοι Ανήλικοι, migration.gov.gr, διαθέσιμο εδώ
