Η Οθωμανική Αυτοκρατορία και ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος

Του Θανάση Μπούτσικα,

Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος αποτέλεσε την πρώτη μεγάλη σύγκρουση, του οποίου οι διαστάσεις ξεπερνούσαν τα σύνορα της Γηραιάς Ηπείρου. Εκτός του καταστροφικού αντίκτυπου που είχε στη μνήμη της ανθρωπότητας είχε, επίσης, ως αποτέλεσμα την επιτάχυνση της διάλυσης των αυτοκρατοριών και την αντικατάστασή τους από νέα κρατικά μορφώματα. Σε αυτόν τον κανόνα υπάκουσε και η Ρωσική και η Αυστροουγγρική, αλλά και η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στόχος αυτού του άρθρου θα είναι η διεξοδική ανάλυση των αιτιών που οδήγησαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία να εισέλθει στο θέατρο του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, της στρατιωτικής δράσης της στα πλαίσια του πολέμου και των συνεπειών που είχε ο πόλεμος για την τύχη του κράτους.

Πριν ξεκινήσουμε, όμως, να αναφερόμαστε στην είσοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον πόλεμο, ας δούμε πρώτα το πλαίσιο, εντός του οποίου εκτυλίχθηκαν τα γεγονότα. Την 24^η Ιουλίου του 1908, έπειτα από ισχυρή πίεση προερχόμενη από τις εξεγέρσεις της 2^ης και 3^ης Στρατιάς Μακεδονίας σε Θεσσαλονίκη και Αδριανούπολη, ο σουλτάνος Abdul Hamid II αποφάσισε την επαναφορά του Συντάγματος του 1876, τερματίζοντας την τριακονταετία της αυστηρής απολυταρχίας του και σηματοδοτώντας την Δεύτερη Συνταγματική Περίοδο στην τουρκική ιστορία.

Σημαντικό ρόλο σε αυτήν την περίοδο διαδραμάτισε το Κομιτάτο Ένωσης και Προόδου, μιας ομάδας εντός των Νεότουρκων, η οποία πίστευε σε εκσυγχρονισμό σύμφωνα με τα γερμανικά και ιαπωνικά πρότυπα. Το Κομιτάτο δέχτηκε ισχυρή αντιπαράθεση από τις φιλελεύθερες ομάδες των Νεοτούρκων έως το 1913, οπότε και απέκτησε απόλυτο έλεγχο στα πλαίσια ενός συστήματος μονοκομματισμού, διοικούμενο από την τριανδρία των Kemal, Talaat και Enver Πασά, καταργώντας τις υπόλοιπες παρατάξεις.

Ταυτόχρονα, η αυτοκρατορία έβλεπε τα εδάφη της να χάνονται μέσα από τα χέρια της το ένα μετά το άλλο. Το 1909 η Βοσνία-Ερζεγοβίνη προσαρτήθηκε επίσημα από την Αψβουργική Αυστροουγγαρία και η Βουλγαρία κήρυξε την ανεξαρτησία της τον προηγούμενο χρόνο. Επαναστάσεις ξέσπασαν στην Αλβανία, τη Συρία και την Αραβική Χερσόνησο κατά των πολιτικών περί υποχρεωτικής επιστράτευσης και την απαγόρευση οπλοκατοχής από τη νέα κυβέρνηση, αλλά και λόγω των υψηλών φόρων. Ξέσπασε επίσης πόλεμος με την Ιταλία που οδήγησε στην απώλεια της Λιβύης. Η αποτυχία των Οθωμανών να διατηρήσουν τα εδάφη τους, έδωσε την εικόνα ενός αποδυναμωμένου αντιπάλου.

Αυτή η κατάσταση έδωσε το πράσινο φως στα κράτη των Βαλκανίων να συμμαχήσουν κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Έτσι, ξέσπασε ο Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος τον Οκτώβριο του 1912. Οι όροι της Συνθήκης του Λονδίνου το 1913 υποχρέωναν την Οθωμανική κυβέρνηση να αποχωριστεί όλα τα εδάφη της στα Βαλκάνια πλην της Αλβανίας. Η ισχυροποίηση των βαλκανικών κρατών, καθώς και η απώλεια εκτάσεων, αλλά και η εκδήλωση πραξικοπημάτων στην ενδοχώρα, με διασημότερο το συμβάν της 31^ης Μαρτίου, είναι μερικοί από τους λόγους που οδήγησαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην είσοδό της στον Μεγάλο Πόλεμο το 1914.

Η ένταξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον πόλεμο έγινε επίσημα τον Οκτώβριο-Νοέμβριο του 1914 στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων, μετά από υποσχέσεις των Γερμανών για παροχή δανείων με ευνοϊκότερους όρους. Ο Enver Πασάς, έχοντας λάβει στρατιωτική εκπαίδευση σε γερμανική στρατιωτική σχολή, έβλεπε τη συμμαχία με τις Κεντρικές δυνάμεις ως κατάλληλη απάντηση σε ρωσική εισβολή από τον Βορρά, η οποία θα προκαλούσε και ξεσηκωμό των Αρμενίων, αλλά και των λοιπών εθνοτικών ομάδων υπέρ του Τσάρου. Τα γερμανικά συμφέροντα εξυπηρετούνταν και αυτά, καθώς ήθελαν να σταματήσει η προέλαση της Ρωσίας στην Κεντρική Ευρώπη, αλλά και επειδή χρειάζονταν τα σιδηροδρομικά δίκτυα για μεταφορά εφοδίων και στρατιωτών. Επιπλέον, η Αυστροουγγαρία, που συνεχώς επιθυμούσε οθωμανικά εδάφη, αντιμετώπιζε προβλήματα μετά την ένταξη της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, φοβούμενη την υπερβολική συγκέντρωση σλαβικού στοιχείου στην περιοχή και δίνοντας ελπίδες στην Οθωμανική διοίκηση για επανένταξη.

Ο πόλεμος των Οθωμανών διαδραματίστηκε σε πολλά μέτωπα, χωρίς όμως να έχει παντού τα επιθυμητά αποτελέσματα. Στο βορειοανατολικό μέτωπο τα οθωμανικά στρατεύματα υπέστησαν σοβαρή ήττα από τους Ρώσους, οι οποίοι κατάφεραν να τους απωθήσουν μέχρι τη βορειοανατολική Ανατολία. Στον τσαρικό στρατό υπηρέτησαν και πολλοί Αρμένιοι μετά από εγγυήσεις για ανεξαρτησία. Στο μέτωπο της Μεσοποταμίας, αν και κατάφεραν κάποιες νίκες ενάντια στα βρετανικά στρατεύματα, απωθήθηκαν μετά την Αραβική Επανάσταση, όποτε και αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη Μέση Ανατολή. Μεγαλύτερη, ωστόσο, σημασία είχε η εκστρατεία των Δαρδανελίων. Ο οθωμανικός στρατός κατάφερε να σταματήσει την αμφίβια βρετανική εισβολή και να αναγκάσει τους εχθρούς σε εκκένωση.

Παρά τις προσπάθειές τους, οι Οθωμανοί ηττήθηκαν. Οι συνέπειες ήταν πολύ βαριές για την ήδη διαλυμένη αυτοκρατορία. Υπολογίζεται ότι χάθηκαν περίπου 325.000 στρατιώτες, 400.000 τραυματίστηκαν και περίπου 300.000 αιχμαλωτίστηκαν από τους Συμμάχους. Η Αμνηστία του Μούδρου τον Οκτώβριο του 1918, προέβλεπε τον έλεγχο των στενών των Δαρδανελίων και του Βοσπόρου από τους Συμμάχους, παράδοση των φρουρών στην Ανατολία, αλλά και παρέμβαση σε οθωμανική γη, αν έθετε σε κίνδυνο την ασφάλεια των συμμάχων.

Η αμνηστία ακολουθήθηκε από την κατοχή της Κωνσταντινούπολης από τα συμμαχικά στρατεύματα μέχρι και το 1923. Όσο για την εγχώρια κοινωνία, η αβάσταχτη φορολογία εξάντλησε τις οικονομικές δυνατότητες της όχι και τόσο εκβιομηχανισμένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ενώ πολλοί μη-μουσουλμάνοι δεν μπορούσαν πια να εξαγοράσουν τη θητεία τους και επιστρατεύτηκαν. Τέλος, έλαβαν χώρα διώξεις και εκκαθαρίσεις εθνικών μειονοτήτων της αυτοκρατορίας, με αποτέλεσμα τον πρώτο διωγμό των Ελλήνων το 1914 και τη γενοκτονία των Αρμενίων από το 1915, γεγονός που προκάλεσε και προκαλεί παγκόσμιο αποτροπιασμό έως και σήμερα.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Feroz, Ahmad (2002), The Making of Modern Turkey, London and New York: Routledge Press
• Pitts, Graham (2018), Organization of War Economies (Ottoman Empire/Middle East), encyclopedia.1914-1918-online.net. Διαθέσιμο εδώ
• Πλαΐτης, Βασίλης (2021), Κίνημα των Νεότουρκων (1908-1909): Μια προσπάθεια ακμής σε μία παραπαίουσα αυτοκρατορία, OffLine Post. Διαθέσιμο εδώ
• Shaw, Stanford J. & Ezel Kural (2005), History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. II, University of California: Cambridge University Press