Της Άννας-Μαρίας Παρασκευοπούλου,
Στον λόφο Καστράκι και στη γύρω περιοχή, κοντά στο σημερινό χωριό Σέσκλο, 11 χλμ. δυτικά της πόλης του Βόλου, αναπτύχθηκε ένας από τους σπουδαιότερους νεολιθικούς οικισμούς της Ελλάδας και της Ευρώπης, που έδωσε το όνομά του σε μία ολόκληρη φάση της Νεολιθικής Εποχής στη Θεσσαλία. Κατοικήθηκε από την αρχή της Νεολιθικής Εποχής (7η χιλιετία π.Χ.) μέχρι και τη Μέση Εποχή του Χαλκού (2η χιλιετία π.Χ.). Ωστόσο, γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή του στην 6η χιλιετία π.Χ., κατά τη Μέση Νεολιθική περίοδο. Τα χαρακτηριστικά της τοποθεσίας πληρούν όλα τα κριτήρια, σύμφωνα με τα οποία οι πρώτοι κάτοικοι επέλεγαν τις θέσεις της εγκατάστασής τους. Βρίσκεται, δηλαδή, ανάμεσα σε βαθιά εποχικά ρέματα, που εξασφαλίζουν την αφθονία νερού, κοντά σε επίπεδες καλλιεργήσιμες εκτάσεις και σε ψηλότερους λόφους, όχι μακριά από τη θάλασσα. Η επιτυχία στην επιλογή της θέσης αποδεικνύεται και από τη μεγάλη διάρκεια ζωής του προϊστορικού οικισμού.
Ιδιαίτερα τα αρχιτεκτονικά ερείπια της Μέσης Νεολιθικής περιόδου καταλαμβάνουν την περιοχή του λόφου (γνωστή ως «Ακρόπολη» ή Σέσκλο Α), καθώς και την ομαλή πλαγιά στα Ν.Δ. (Σέσκλο Β). Πρόκειται για έναν μεγάλο και οργανωμένο οικισμό που εκτείνεται σε χώρο 100 στρεμμάτων τουλάχιστον. Στη Μέση Εποχή του Χαλκού χρονολογούνται οι κιβωτιόσχημοι τάφοι που έχουν αποκαλυφθεί σε διάφορα σημεία ανάμεσα στα ερείπια του νεολιθικού οικισμού.
Τελικά, ο οικισμός καταστρέφεται από φωτιά στο τέλος της Μέσης Νεολιθικής περιόδου και εγκαταλείπεται για 500 περίπου χρόνια. Ξανακατοικείται στη Νεότερη Νεολιθική περίοδο μόνο στην «Ακρόπολη».
Επειδή η νεολιθική κατοίκηση πάνω στον λόφο (Σέσκλο Α) καλύπτει όλη τη διάρκεια της περιόδου, ενώ η περιοχή του Σέσκλου Β κατοικείται μόνο κατά τη Μέση Νεολιθική περίοδο, οι επιχώσεις στο Σέσκλο Α έχουν πάχος οκτώ μέτρα, ενώ στο Σέσκλο Β τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα εμφανίζονται πολύ επιφανειακά.
Τα ερείπια του οικισμού εντοπίσθηκαν στο τέλος του 19ου αιώνα και οι πρώτες ανασκαφές έγιναν πάνω στον λόφο Καστράκι το 1901-1902 από τον Χρήστο Τσούντα, ο οποίος δημοσίευσε υποδειγματικά τα πορίσματα των ανασκαφών αυτών στο βιβλίο του Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου (1908).
Αργότερα, από το 1956 ως το 1968, νέες ανασκαφικές έρευνες πραγματοποιήθηκαν από τον Δ.Ρ. Θεοχάρη, οι οποίες έδειξαν την ύπαρξη μιας προκεραμικής φάσης στο Σέσκλο –κάτι που έχει, ωστόσο, αμφισβητηθεί πρόσφατα– ενώ ερευνήθηκαν, παράλληλα, η στρωματογραφία και η αρχιτεκτονική οργάνωση της «Ακρόπολης» (Σέσκλο Α).
Καθώς ο οικισμός του Σέσκλου Α κατοικήθηκε για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα σε όλη τη διάρκεια της Νεολιθικής περιόδου ως και τη Μέση Εποχή Χαλκού, κατά την ανασκαφή διαπιστώθηκαν επάλληλα αρχαιολογικά στρώματα.
Από το 1971 ως το 1977 συνεχίστηκαν οι ανασκαφές του Δ.Ρ. Θεοχάρη, κυρίως στο Σέσκλο Β, και απέδειξαν ότι το Σέσκλο ήταν ένας εκτεταμένος οικισμός που καταλάμβανε όλη την έκταση γύρω από τον οικισμό που ο Τσούντας ονόμασε «Ακρόπολη», ήδη από τις αρχές της Αρχαιότερης Νεολιθικής. Συνολικά, με τις ανασκαφές του Θεοχάρη, αποδείχθηκε ότι ο οικισμός της Μέσης Νεολιθικής εκτεινόταν πάνω στον λόφο («Ακρόπολη», Σέσκλο Α) και ακόμα στον χώρο γύρω από το λόφο (Σέσκλο Β, Γ, Δ, Ε). Ανάμεσα στα σπίτια έξω από τον λόφο θα υπήρχαν ασφαλώς χωράφια και εργαστήρια. Μετά τον θάνατο του Θεοχάρη, οι ανασκαφές συνεχίστηκαν για μικρό διάστημα από τον καθηγητή Αρχαιολογίας στο Α.Π.Θ. κ. Κ. Κωτσάκη (1981 και 1983).
Μάλιστα, τα περισσότερα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα που είναι σήμερα ορατά πάνω στην «Ακρόπολη» ανήκουν στη Μέση Νεολιθική περίοδο (6η χιλιετία) που είναι και η εποχή ακμής του οικισμού. Από την αρχή της Νεολιθικής περιόδου (μέσα 7ης χιλιετίας π.Χ.), οπότε και εμφανίστηκαν τα πρώτα δείγματα μόνιμης εγκατάστασης, έχουν απομείνει σήμερα μόνο τα ελλειψοειδή ορύγματα της βάσης των πρώτων καλυβών που κατασκεύαζαν οι νεολιθικοί άνθρωποι με κλαδιά και πηλό. Τα κατάλοιπα αυτά εντοπίζονται στο Σέσκλο Γ, που βρίσκεται στα βόρεια του λόφου και δεν είναι ορατά, λόγω του φθαρτού τους χαρακτήρα.
Κατά την Αρχαιότερη Νεολιθική περίοδο, ο οικισμός σταδιακά επεκτάθηκε σε μεγαλύτερη έκταση. Τα κτίσματα έγιναν τετράπλευρα, κτισμένα με πλίνθινους τοίχους και ξύλα, ενώ κάποια απ’ αυτά είχαν λιθόκτιστα θεμέλια.
Έπειτα, κατά τη Μέση Νεολιθική περίοδο, όμως, τα σπίτια κατασκευάζονται πλέον με πιο ανθεκτικά υλικά, όπως η πέτρα και ο πηλός, ήταν τετράγωνα ή ορθογώνια με ένα συνήθως δωμάτιο. Τα θεμέλια ήταν λιθόκτιστα και οι τοίχοι χτίζονταν με ωμά πλιθιά, που πρόσφεραν στους ενοίκους συνθήκες καλής διαμονής, αφού είναι ιδιαίτερα μονωτικά. Κατασκευάζονταν από πηλό, που υπήρχε σε αφθονία στη γύρω περιοχή, και με άχυρο ή μαλλί αιγοπροβάτων. Η στέγη κατασκευαζόταν από ξύλα και καλάμια, ήταν συνήθως δίρριχτη ή τετράρριχτη, ανάλογα με το μέγεθος του σπιτιού, και καλυπτόταν εξωτερικά με στρώσεις από πηλό. Στη στέγη άφηναν μια τρύπα, για να βγαίνει ο καπνός από την εστία. Στο τέλος, σοβάτιζαν όλο το σπίτι με λεπτό στρώμα πηλού και συχνά έβαφαν με χρώμα τους εξωτερικούς τοίχους. Όλα τα σπίτια μοιάζουν μεταξύ τους και σε κανένα δεν διακρίνουμε στοιχεία που να πιστοποιούν μια κοινωνική διαφοροποίηση.
Στο εσωτερικό τους σώζονται εστίες, μικρές αποθηκευτικές εγκαταστάσεις, χώροι προετοιμασίας της τροφής και χώροι ύπνου. Η μεγαλύτερη μονόχωρη οικία του οικισμού κατά τη Μέση Νεολιθική περίοδο είναι η «Οικία 50», που μεταξύ άλλων διατηρεί ένα αξιοσημείωτο γνώρισμα. Στην προσπάθειά τους να προστατεύσουν οι κάτοικοι του σπιτιού τον δυτικό τοίχο από τα νερά της βροχής που κυλούσαν στο κεκλιμένο επίπεδο του παρακείμενου δρόμου, τοποθέτησαν λίθινους ορθοστάτες, όρθια, δηλαδή, τοποθετημένες μεγάλες πλάκες στη βάση του τοίχου και συγκεκριμένα στη χαμηλότερη γωνία του.
Στο Σέσκλο Α, τα σπίτια χτίζονται και ανοικοδομούνται στην ίδια θέση κι, έτσι, σταδιακά δημιουργείται ένας γήλοφος, η γνωστή «μαγούλα», ενώ έχουν όλα περίπου τον ίδιο προσανατολισμό. Το μέγεθός τους ποικίλει από 20 ως 70 τ.μ. Στενά δρομάκια ανάμεσά τους σχηματίζουν σε ορισμένα σημεία πλατείες. Αντίθετα, στο Σέσκλο Β τα σπίτια εκτείνονται οριζόντια, μοιράζονται τοίχους μεταξύ τους και έχουν κοινόχρηστους χώρους.
Επίσης, ένα πολύ ενδιαφέρον οικοδόμημα, που ανήκει, επίσης, στη Μέση Νεολιθική περίοδο, είναι το ονομαζόμενο «μεγαροειδές» οικοδόμημα. Ονομάστηκε έτσι, γιατί αρχιτεκτονικά έχει τη μορφή των «μεγάρων», των σπιτιών, δηλαδή, που δεν ήταν μονόχωρα, αλλά είχαν δύο δωμάτια, χτίζονταν σε κεντρική θέση στον οικισμό και είχαν μεγαλύτερες διαστάσεις από τα υπόλοιπα σπίτια του οικισμού.
Ο οικισμός του Σέσκλου καταστράφηκε από φωτιά προς το τέλος της 6ης χιλιετίας π.Χ. (τέλος Μ.Ν. περιόδου) και ερημώθηκε για περισσότερο από 500 χρόνια. Η περιοχή ξανακατοικήθηκε κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο μόνο πάνω στην «Ακρόπολη» (Σέσκλο Α). Την περίοδο αυτή χτίζεται στο ψηλότερο σημείο της Ακρόπολης το «Μέγαρο» που έχει εμβαδόν 150 τ.μ.
Συγκεκριμένα, το μνημείο ανασκάφηκε από τον Χρ. Τσούντα στις αρχές του 20ού αιώνα. Πρόκειται για ένα οίκημα που αποτελείται από πρόδομο, κυρίως δωμάτιο και θάλαμο. Περιβαλλόταν από ένα μεγάλο λιθόκτιστο περίβολο, τμήμα του οποίου είναι σήμερα ορατό δυτικά της «Οικίας του Κεραμέα». Γύρω απ’ αυτόν τον κεντρικό πυρήνα διατάσσονταν τα υπόλοιπα σπίτια του οικισμού.
Κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο, όταν στο κεντρικότερο σημείο του οικισμού χτίζεται το μέγαρο, ένας μεγάλος λίθινος περίβολος περιέβαλε το σπίτι αυτό, διαμορφώνοντας, έτσι, έναν κεντρικό πυρήνα, γύρω από τον οποίο διατάσσονταν τα υπόλοιπα σπίτια του οικισμού. Μεγάλο τμήμα του περιβόλου αυτού είναι σήμερα ορατό δυτικά της «Οικίας του Κεραμέα». Ο περίβολος είναι κατασκευασμένος από αργούς, αδούλευτους, δηλαδή, λίθους, χωρίς συνδετικό υλικό.
Συνεπώς, η μελλοντική έρευνα στον χώρο είναι βέβαιο ότι έχει να προσφέρει πολλά στη συναρπαστική προσπάθεια ανασύνθεσης της ζωής των νεολιθικών ανθρώπων, να λύσει απορίες και να δημιουργήσει καινούριες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Παπαδόπουλος, Στρατής (2016), Οικιστική Οργάνωση στην Προϊστορική Ελλάδα: Η Νεολιθική και η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, Εκδόσεις: Αθανάσιος Αλτιντζής
- Θεοχάρης, Δημήτριος Ρ. (2010), Νεολιθικός Πολιτισμός: Σύντομη Επισκόπηση της Νεολιθικής στον ελλαδικό χώρο, Εκδόσεις: ΜΙΕΤ Απρίλιος
