Της Αριάδνης-Παναγιώτας Φατσή,
Όπως είδαμε σε προηγούμενο άρθρο, η πράξη στα πλαίσια του ποινικού δικαίου ορίζεται ως «κάθε κίνηση ή αδράνεια του ανθρώπινου σώματος που αποτελεί εκδήλωση της συνείδησης και δύναται να ελεγχθεί από τη βούληση του ανθρώπου». Συνεπώς, απαιτείται μια εξωτερίκευση της ενέργειας, αλλά και το να αποτελεί αυτή εκδήλωση της συνείδησης — δηλαδή, να μην συμβαίνει χωρίς το άτομο να την εκτελεί συνειδητά. Γι’ αυτό άλλωστε και δεν μπορεί να αξιολογηθεί ποινικά μια πράξη που γίνεται στον ύπνο κάποιου ή μια αυτοματοποιημένη ενέργεια, όπως η κίνηση ενός ανθρώπου που παθαίνει ηλεκτροπληξία. Τι συμβαίνει, όμως, όταν υπάρχει συνειδητή πράξη, αλλά η συνείδηση έχει διαταραχθεί;
Μια τέτοια περίπτωση είναι αυτή που απαντά στη θεωρία του ποινικού δικαίου αλλά και της δικαστικής ψυχιατρικής και αφορά την πλύση εγκεφάλου. Πολλές φορές έχει παρατηρηθεί ότι μετά από επίμονη πειθώ ή και βασανισμό, υπήρξαν άτομα τα οποία διέπραξαν εγκλήματα, που σε καμία περίπτωση δε θα είχαν καν διανοηθεί να κάνουν εάν δεν είχε μεσολαβήσει αυτή η διαδικασία. Αρχικά, πρέπει να διακρίνει κανείς ανάμεσα στον επηρεασμό της βούλησης και την πλύση εγκεφάλου. Και στις δύο διαδικασίες, το άτομο επηρεάζεται από κάποιον άλλον, αλλά η πλύση εγκεφάλου συνιστά μία ιδιαίτερα πιεστική διαδικασία, κατά την οποία επιχειρείται «συστηματική και συχνά βίαιη εμφύτευση απόψεων σε έναν άλλο άνθρωπο, που μάλιστα λαμβάνει τη μορφή θραύσης της ανθρώπινης βούλησης και μεταβολής των απόψεων του άλλου μέσω της άσκησης ισχυρής σωματικής και ψυχικής πίεσης».
Για την πλύση εγκεφάλου έχουν φτάσει στα δικαστήρια αρκετές και πολύ ενδιαφέρουσες υποθέσεις. Μια τέτοια είναι η υπόθεση της P. Hearst στις Η.Π.Α. Η κατηγορουμένη αυτή, παρόλο που ήταν γόνος ευκατάστατης οικογένειας και ο πατέρας της ήταν παράγοντας των ΜΜΕ, βρέθηκε να διαπράττει ληστεία σε τράπεζα. Πώς έγινε αυτό; Η Hearst απήχθη από κάποια οργάνωση, υπέστη απομόνωση, βία και απειλές σε τέτοιον βαθμό, ώστε να δηλώσει τελικά την υποστήριξή της προς τις ιδέες των τρομοκρατών να απαρνηθεί την οικογένειά της και να συμμετέχει στην ένοπλη ληστεία.
Σε μια άλλη υπόθεση, ένας επιλοχίας του αμερικανικού στρατού, ονόματι W. Olsen, είχε πιαστεί αιχμάλωτος στον πόλεμο της Κορέας. Στο στρατόπεδο που βρέθηκε, οι Κινέζοι διοικητές, χωρίς να χρησιμοποιήσουν βία, βασανιστήρια, απειλές και απομονώσεις, ακολουθούσαν μια ιδιαίτερη μέθοδο πλύσης εγκεφάλου. Δεν απειλούσαν τη σωματική ακεραιότητα του θύματος, αλλά αντίθετα, μέσα από ομιλίες και εκδηλώσεις ξεκινούσαν από φαινομενικά ακίνδυνες παραδοχές, όπως «Στις Η.Π.Α. δεν είναι όλα τέλεια», και στη συνέχεια έπειθαν τους αιχμαλώτους να εκφράζουν αυτές τις απόψεις ως δικές τους, γράφοντας και σχετικές εκθέσεις. Τελικά, κατάφερναν να αποξενώσουν τόσο πολύ το άτομο από τις απόψεις που είχε νωρίτερα, ώστε οι αιχμάλωτοι σύντομα έδειξαν συμπάθεια προς τους Κινέζους, και μάλιστα άρχισαν να καταδίδουν και ο ένας τον άλλον.
Η πλύση εγκεφάλου που υπέστησαν οι αιχμάλωτοι αυτοί έχει μελετηθεί και από ψυχολόγους. Πραγματικά, ήταν μια καλοσχεδιασμένη διαδικασία, κατά την οποία μέσα από πολλά βήματα ο κρατούμενος έχανε την ταυτότητά του, αισθανόταν ενοχή για το ποιος είναι και τελικά έβλεπε τις νέες απόψεις ως σανίδα σωτηρίας για την προσωπικότητά του. Όπως ανέφερε ο ψυχολόγος Robert Jay Lifton, τα τρία στάδια που ακολουθούσαν οι διαδικασίες αυτές αφορούσαν το γκρέμισμα της παλιάς ταυτότητας του υποκειμένου, στη συνέχεια την εμφάνιση μιας νέας ταυτότητας με την οποία το άτομο αισθάνεται ότι μπορεί να πάψει να νιώθει ενοχές, και στο τέλος την υιοθέτηση της νέας αυτής ταυτότητας.
Πώς, όμως, μπορεί να αξιολογήσει το ποινικό δίκαιο αυτά τα γεγονότα; Ο δράστης που έπραξε με συγκεκριμένο τρόπο, αφού υπέστη βασανισμό ή στοχευμένες διαδικασίες που είχαν ως στόχο την αναμόρφωση της προσωπικότητάς του, εξισώνεται άραγε με αυτόν που απλώς σχεδίασε και εξετέλεσε ένα έγκλημα, χωρίς εξωτερική επιρροή, ή έστω χωρίς έναν τέτοιο βαθμό εξαναγκασμού; Οι δικαστές στις Η.Π.Α. φαίνεται ότι, ενώ θεώρησαν για τους αιχμαλώτους της Κορέας ότι βρέθηκαν σε μια κατάσταση πλύσης εγκεφάλου, αντίθετα δεν έδωσαν την ίδια απαλλαγή από την ποινική ευθύνη στην Hearst, η οποία συμμετείχε στη ληστεία χωρίς να εξαναγκαστεί συγκεκριμένα σε αυτό — παρόλο που είχε υποστεί διάφορες δυσάρεστες καταστάσεις από τους απαγωγείς της, προκειμένου να συμφωνήσει με τα επιχειρήματα και τις μεθόδους τους. Στο αγγλοσαξονικό δίκαιο, το κρινόμενο ζήτημα περιγράφεται με τον όρο duress, που αναφέρεται ακριβώς σε μια τόσο μεγάλη πίεση, ώστε να μην μπορούσε να είχε πράξει ο δράστης διαφορετικά.
Στο ελληνικό δίκαιο, το ζήτημα της ποινικής ευθύνης σε τέτοιες περιπτώσεις λύνεται στο πεδίο του καταλογισμού, δηλαδή, δεν αναζητείται το αν υπάρχει πράξη ή όχι, αλλά το αν αυτή μπορεί να συνδεθεί με το πρόσωπο και τη συνείδηση του δράστη, και συνεπώς έχει νόημα να του καταλογιστεί. Παρομοίως αντιμετωπίζονται και καταστάσεις χημικής ύπνωσης, κατά τις οποίες ο δράστης δεν ελέγχει τον εαυτό του, αλλά υπακούει σε οδηγίες. Στα πλαίσια του ποινικού δικαίου, όπου οι ποινές μπορούν να είναι καταστροφικές για τη ζωή και την υπόληψη ενός κατηγορουμένου, είναι σημαντικό να γίνεται λόγος για τις περιστάσεις που μπορούν να κάνουν κάποιον εγκληματία, χωρίς ο ίδιος να το έχει θελήσει ποτέ.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Μυλωνόπουλος, Χ. (2007). Ποινικό Δίκαιο – Γενικό Μέρος, τ.1. Αθήνα: Δίκαιο & Οικονομία, εκδ. Π.Ν. Σάκκουλας.
- Κιούπης, Δ. (2019). Δικαστική Ψυχολογία και Ψυχιατρική, 2η έκδοση εμπλουτισμένη. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.
