Του Θανάση Κουκόπουλου,
Η βυζαντινή κοσμική (δηλαδή, μη εκκλησιαστική) τέχνη μας έχει δώσει και αυτή εξαίρετα δείγματα, τα οποία χρήζουν προσοχής και μελέτης και αξίζουν τον θαυμασμό όλων. Στην κοιτίδα του ρωσικού έθνους απαντά ένα unicum για τα δεδομένα της βυζαντινής μνημειακής ζωγραφικής και της ακτινοβολίας της, εκτός των συνόρων της αυτοκρατορίας. Πρόκειται για παραστάσεις εθίμων της βυζαντινής αυτοκρατορικής αυλής.
Στο ιστορικό κέντρο του Κιέβου δεσπόζει ο επιβλητικός καθεδρικός ναός της Αγίας Σοφίας. Όπως είναι φυσικό, η επιλογή αυτής της αφιέρωσης μόνο τυχαία δεν είναι, αφού η εκκλησία φέρει το όνομα της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, όπως ονομαζόταν ο καθεδρικός της Κωνσταντινούπολης, το κέντρο της τότε οικουμένης. Τα πορίσματα της νεότερης έρευνας δείχνουν ότι η ανέγερση του μνημείου ξεκίνησε στα χρόνια του Αγίου Βλαδιμήρου, βαπτιστή και πρώτου χριστιανού ηγεμόνα των Ρως (980-1015) και ολοκληρώθηκε στα χρόνια του υιού και διαδόχου του, Αγίου Γιαροσλάβου του Σοφού (1016-1018 & 1019-1054).
Κοσμήθηκε, μεταξύ άλλων, με έκπαγλα ψηφιδωτά (260 τ.μ.) και τοιχογραφίες (3.000 τ.μ.). Κάτω από τους τρούλους του έλαβαν χώρα ιστορικής σημασίας γεγονότα, όπως υποδοχές πρέσβεων, κλείσιμο συμφωνιών, ενθρονίσεις μητροπολιτών, στέψεις ηγεμόνων κ.α. Ο ναός είναι σταυροειδής. Αυτό σημαίνει ότι οι αρχιτέκτονες προτίμησαν να εμπνευστούν από τις σύγχρονες τάσεις που επικρατούσαν εντός των ορίων του βυζαντινού κράτους, παρά να ακολουθήσουν το σχέδιο της κωνσταντινουπολίτικης Αγίας Σοφίας.
Στα νοτιοδυτικά και βορειοδυτικά του ναού βρίσκονται δύο πύργοι, οι οποίοι διαθέτουν στο εσωτερικό τους κλιμακοστάσια, τα οποία οδηγούν στα υπερώα. Η πρόσβαση σε αυτά ήταν δυνατή μόνο για τους ηγεμόνες και τη συνοδεία τους. Σύμφωνα με την κρατούσα εθιμοτυπία, οι γυναίκες ανέβαιναν μέσω του βόρειου κλιμακοστασίου στον γυναικωνίτη, ενώ οι άνδρες μέσω του νότιου πύργου στον σχετικό χώρο που προοριζόταν για αυτούς. Σημειωτέον ότι οι είσοδοι των πύργων βρίσκονταν στις εξωτερικές πλευρές τους. Έτσι, η ελίτ δεν ερχόταν σε επαφή με τον απλό λαό. Ερχόταν, όμως, σε επαφή με τα ιδιαίτερα μηνύματα που εξέπεμπε ο τοιχογραφικός διάκοσμος του εσωτερικού των πύργων. Στο παρόν άρθρο θα σχολιαστούν κάποιες πολύ σημαντικές παραστάσεις από το νότιο κλιμακοστάσιο.
Η πρώτη ενότητα αφορά σκηνές από τον ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης. Το πρώτο αρχιτεκτόνημα συνιστούν οι λεγόμενες ιππαφέσεις (carceres), δηλαδή τα σημεία εκκίνησης. Πίσω από τέσσερα κιγκλιδώματα βρίσκονται ισάριθμα τέθριππα (άρματα που σέρνουν τέσσερα άλογα) με τους αναβάτες τους. Οι ενδυμασίες τους φέρουν τα χρώματα των τεσσάρων ομάδων του ιπποδρόμου (δήμων), των Βένετων (γαλάζιων), των Πράσινων, των Λευκών και των Ερυθρών. Αλλά και οι ίδιες οι ιππαφέσεις είναι βαμμένες με τα αντίστοιχα χρώματα. Ο κάθε αρματοδρόμος κρατά στο υψωμένο δεξί του χέρι ένα μαστίγιο. Στα ανοίγματα επάνω από τα τόξα των ιππαφέσεων διακρίνεται από ένα αντρικό κεφάλι, που αντιστοιχεί σε κάθε κριτή της έναρξης των αγώνων.
Ακολουθούν τέσσερις άνδρες, ο τελευταίος εκ των οποίων σηκώνει το χέρι, σημαίνοντας με αυτό τον τρόπο την έναρξη των αρματοδρομιών. Στην πραγματικότητα, αυτός που έδινε πρώτα το σήμα ήταν ο ίδιος ο Βυζαντινός αυτοκράτορας, ο οποίος έριχνε ένα κομμάτι ύφασμα, τη λεγόμενη mappa. Στο σημείο αυτό να τονιστεί ότι οι αρματοδρομίες αποτελούσαν το κυρίως μέρος των εορτασμών του ιπποδρόμου. Στα διαλείμματα λάμβαναν χώρα διάφορα άλλα θεάματα, όπως παραστάσεις μίμων και ακροβατών, χοροί, μουσικές εκδηλώσεις κ.α.
Στη συνέχεια, ο θεατής αντικρύζει τρία άρματα. Το προτελευταίο σήμερα δεν είναι ορατό, καθώς έχει κρυφτεί λόγω της τοποθέτησης του καινούριου σιδερένιου κλιμακοστασίου κατά τον 19ο αι. Η κατάσταση διατήρησης δεν είναι καθόλου καλή. Μπροστά από το τελευταίο άρμα διακρίνεται μετά βίας μία μορφή με υψωμένα τα χέρια, η οποία προφανώς αναγγέλλει τον θρίαμβο του νικητή. Φαίνεται πως πρόκειται για τον εκπρόσωπο των Βένετων, τους οποίους υποστήριζαν οι αυτοκράτορες της δυναστείας των Μακεδόνων.
Θα έλεγα πως αποκορύφωμα αυτής της ενότητας δεν είναι τόσο ο τερματισμός του άρματος των Βένετων, όσο το αρχιτεκτόνημα, στο οποίο εντοπίζονται οι θέσεις των θεατών και το αυτοκρατορικό θεωρείο, το λεγόμενο «κάθισμα». Στο τελευταίο εικονίζεται επιβλητικός ένας Βυζαντινός αυτοκράτορας με ψηλό στέμμα και φωτοστέφανο (σύμβολο της θεϊκής προέλευσης της εξουσίας του), να στρέφεται ελαφρά προς τους συνομιλητές του και να κλίνει σχεδόν ανεπαίσθητα το σώμα του. Φορά πορφυρή χλαμύδα (κατεξοχήν αυτοκρατορικό χρώμα) και μπλε χιτώνα (μία επιπλέον σύνδεση με τους Βένετους).
Αν και η σύγκριση με πορτρέτα του Βασιλείου Β΄ (976-1025) σε νομίσματα και σε ένα ψαλτήρι που βρίσκεται στη Βενετία δεν είναι πειστική, δεν αποκλείεται να εικονίζεται όντως ο Βασίλειος. Και αυτό, γιατί ίσως ο άνδρας με τη γενειάδα και με το κόκκινο ένδυμα ενδέχεται να είναι Ρώσος απεσταλμένος, που ήρθε εκ μέρους του ηγεμόνα Βλαδίμηρου, για να ζητήσει σε γάμο την πορφυρογέννητη πριγκίπισσα Άννα, αδελφή του Βυζαντινού αυτοκράτορα. Σύμφωνα με μεσαιωνικά έθιμα, το κόκκινο είναι το κατεξοχήν χρώμα του γάμου. Επιπλέον, η ρωσική εθιμοτυπία υπαγόρευε την αποστολή τεσσάρων επιτετραμμένων σε περιπτώσεις συμφωνιών για γάμους.
Στο εν λόγω αρχιτεκτόνημα αναγνωρίζονται άλλες τρεις μορφές με κόκκινα ενδύματα, που θα μπορούσαν να είναι Ρώσοι. Βρίσκονται στο δεύτερο μεγάλο θεωρείο αριστερά του καθίσματος. Ακόμα, τόσο ο μεμονωμένος απεσταλμένος όσο και οι άλλοι τρεις φαίνεται ότι συνοδεύονται από ευνούχους. Γνωρίζουμε ότι αξιωματούχοι συνόδευαν τους ξένους απεσταλμένους κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στην Κωνσταντινούπολη και ήταν δίπλα τους για οτιδήποτε χρειάζονταν.
Δεν αποκλείεται η μία γυναικεία μορφή που εικονίζεται στο δεξιό παράθυρο με τα παραθυρόφυλλα να είναι η πριγκίπισσα Άννα. Γνωρίζουμε, βέβαια, ότι οι γυναίκες παρακολουθούσαν τα θεάματα του ιπποδρόμου από τον ναό του Αγίου Στεφάνου στο ανάκτορο της Δάφνης. Τέλος, οι άλλες μορφές φορούν και αυτές τα ενδύματα των δήμων, ενώ εντυπωσιάζουν τα καλύμματα των κεφαλών τους με τις λευκές κορδέλες που πέφτουν στους ώμους τους.
Η συγγένεια που απέκτησε ο Βλαδίμηρος με τον Βυζαντινό αυτοκράτορα ενέταξε τους Ρώσους στη σφαίρα επιρροής του Βυζαντίου. Μετά τον θάνατο του πρώτου χριστιανού ηγεμόνα, επικράτησαν δυναστικές διαμάχες γύρω από τη διαδοχή. Πρέπει, κατά πάσα πιθανότητα, οι παραστάσεις αυτές να φιλοτεχνήθηκαν την εποχή του Γιαροσλάβου, άμεσου διαδόχου του Βλαδίμηρου και όχι τον 12ο αι., όπως υποστηρίζουν διάφοροι μελετητές.
Των σκηνών του ιπποδρόμου έπεται ένα εορταστικό συμπόσιο. Πρέπει να έχουμε να κάνουμε με γεύμα της περιόδου του Αγίου Δωδεκαημέρου (Χριστούγεννα-1η Ιανουαρίου-Θεοφάνεια), καθώς αναγνωρίζεται ο άνδρας που αρχόταν των καλάντων. Κρατά στο ένα χέρι ένα κεφάλι γουρουνιού, ενώ στο άλλο χοιρομέρι. Είναι πολύ πιθανό να πρόκειται για το γεύμα που παρέθεσε στους Ρώσους απεσταλμένους ο Βασίλειος, καθώς από την αλληλουχία των γεγονότων συμπεραίνεται ότι θα μπορούσαν οι επιτετραμμένοι του Βλαδίμηρου να είχαν συμμετάσχει στους εορτασμούς των Χριστουγέννων (ο Βάρδας Φωκάς εξεγέρθηκε τον Σεπτέμβριο του 987 και για να τον αντιμετωπίσει ο Βασίλειος ζήτησε τη βοήθεια του ηγεμόνα των Ρώσων).
Τέλος, εντυπωσιάζουν οι μουσικοί, καθώς και η απεικόνιση του προδρόμου του μετέπειτα εκκλησιαστικού οργάνου, το οποίο αξιοποίησαν οι δυτικές χριστιανικές παραδόσεις. Χρησιμοποιούνταν κατά κόρον στις αυλικές τελετές. Για παράδειγμα, την υποδοχή της Αγίας Όλγας, γιαγιάς του Βλαδιμήρου, συνόδευαν δύο όργανα, των οποίων οι σωλήνες κρύβονταν πίσω από παραπετάσματα. Παραπέτασμα εικονίζεται και στην παράστασή μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ανδρούδης, Πασχάλης (2022), Κοσμική Τέχνη και Αρχιτεκτονική στο Βυζάντιο (4ος-15ος αι.), Θεσσαλονίκη: Εκδ. Μπαρμπουνάκη
- Boeck, Elena (2009), “Simulating the Hippodrome: The Performance of Power in Kiev’s St. Sophia”, Art Bulletin XCI/3, σελ. 283-301
- Nikitenko, Nadiya (2018), Mosaics and Frescoes of St. Sophia of Kyiv, Kyiv: The Scientific-Research Institute “St. Sophia”
