Του Θανάση Κουκόπουλου,
Σε προηγούμενο άρθρο μου, το οποίο αφορούσε το κίνημα των Σανφεντιστών, έχω επισημάνει πως δεν χωράνε «μανιχαϊστικές» –με άλλα λόγια, διπολικές προσεγγίσεις στο ζήτημα του παλαιού καθεστώτος και της ανατροπής του. Η αντεπανάσταση της Βανδέας είναι ακόμα ένα κίνημα που τεκμηριώνει την παραπάνω άποψη.
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η Γαλλική Επανάσταση και η République (προτιμάται αυτός ο όρος αντί της «Δημοκρατίας»˙ επίσης, θα χρησιμοποιείται καταχρηστικά και ο όρος «Ρεπουμπλικανοί») έταζαν «λαγούς με πετραχήλια». Σύντομα, όμως, το νέο καθεστώς εξελίχθηκε σε ένα πραγματικό τέρας. Τα μέτρα που λήφθηκαν κατά των αντιφρονούντων ήταν σκληρά έως απάνθρωπα. Μεταξύ άλλων, ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε και στην εξάλειψη του χριστιανικού παρελθόντος της Γαλλίας, τουλάχιστον από τη δημόσια σφαίρα.
Οι επαναστάτες ήρθαν σε κατά μέτωπο σύγκρουση με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία τον Ιούλιο του 1790, όταν δημοσίευσαν μια σειρά από διατάγματα, γνωστά ως «ο Πολιτικός Καταστατικός Χάρτης του Κλήρου». Αυτά ξεκαθάριζαν πως «οι νόμοι του κράτους είναι απόλυτα δεσμευτικοί για τον κλήρο, ακόμα και αν έρχονται σε αντίθεση με τους κανόνες και τα δόγματα της Καθολικής Εκκλησίας». Η κατάσταση χειροτέρεψε, όταν στις 27 Νοεμβρίου του ίδιου έτους η République επέβαλε σχετικό όρκο. Μόνο 7 επίσκοποι (σε σύνολο 160) και περίπου οι μισοί ιερείς των ενοριών της χώρας δέχτηκαν να τον δώσουν. Οι επαναστάτες ήξεραν τι έκαναν. Τον Μάρτιο του 1791 ο πάπας Πίος ΣΤ΄ αποκήρυξε τον εν λόγω καταστατικό χάρτη. Όσοι Γάλλοι ιερείς αρνούνταν να ορκιστούν φυλακίζονταν ή εξορίζονταν. Είναι προφανές ότι με όλα αυτά όλο και περισσότερη οργή συσσωρευόταν στις ψυχές των Γάλλων πιστών.
Η Βανδέα (Vendée) είναι το όνομα ενός μικρού ποταμού στη δυτική Γαλλία. Από την πηγή του κοντά στο χωριό L’ Absie, ρέει περίπου 50 μίλια προς τα νοτιοδυτικά μέσα από εύφορα χωράφια και βοσκοτόπια και εκβάλλει στο Sèvre Niortaise, όχι μακριά από τη La Rochelle στις ακτές του Ατλαντικού. Το 1790 η Εθνοσυνέλευση κατήργησε τις παραδοσιακές επαρχίες και διαίρεσε εκ νέου τη Γαλλία σε 83 νομούς ίδιας περίπου έκτασης. Σε πολλές περιπτώσεις τους έδωσε το όνομα ενός τοπικού ποταμού. Ένας από αυτούς έλαβε το όνομα της Βανδέας.
Ήδη από το 1789, ξεσπούσαν ανά τη γαλλική επικράτεια διάφορες εξεγέρσεις ανθρώπων της υπαίθρου, για τα πραγματικά αίτια των οποίων έχουν γραφτεί πολλά. Η εξέγερση του νομού της Βανδέας είναι ίσως η πιο γνωστή και δυναμική. Οι προετοιμασίες της πραγματοποιούνταν για αρκετό διάστημα κυρίως από πλευράς κλήρου (η Ρώμη φυσικά τους υποδαύλιζε), ενώ είχε γίνει μία πρώτη απόπειρα τον Αύγουστο του 1792 μετά την έναρξη της επίθεσης των Πρώσων στη République. Κέντρο των αντιφρονούντων ήταν η Angers.
Το 1793 το γαλλικό κράτος αντιμετώπιζε τεράστια εξωτερικά και εσωτερικά προβλήματα. Η εθελοντική στράτευση αδυνατούσε να καλύψει τα τεράστια κενά που υπήρχαν στον στρατό. Τα ανοιχτά μέτωπα με Αγγλία, Αυστρία, Ισπανία και Πρωσία επέβαλαν την ανάγκη υποχρεωτικής στρατολόγησης 300.000 ανδρών, η οποία και διατάχθηκε στις 24 Φεβρουαρίου. Σημειωτέον ότι από αυτή εξαιρέθηκαν οι ρεπουμπλικανοί αστοί. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με το κλείσιμο σχεδόν όλων των εκκλησιών της Βανδέας στις 3 Μαρτίου, ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι.
Στις 10 Μαρτίου, ενώ είχαν συγκεντρωθεί στρατιωτικές ενισχύσεις, οι οποίες θα αποστέλλονταν στο μέτωπο των Κάτω Χωρών, οι κάτοικοι της Βανδέας ξεσηκώθηκαν με μία ανείπωτη ορμή και αγριότητα. Οι καμπάνες ήχησαν σε εκατοντάδες ενορίες και περίπου 100.000 άνθρωποι εγκατέλειψαν τις εργασίες τους, επιδιδόμενοι σε ένα ανελέητο κυνήγι ρεπουμπλικανών. Βεβαίως, τα βασανιστήρια, στα οποία τους υπέβαλαν, ήταν φριχτά. Ακόμα και γυναίκες και μικρά παιδιά τους πετσόκοβαν με ψαλίδια. Αν κάποιος είχε παρακολουθήσει λειτουργία ιερέα που είχε ορκιστεί πίστη στη République, τότε συλλαμβανόταν και αυτός, βασανιζόταν ή εκτελούνταν. Κοντά στην πόλη Chantonnay οι αντάρτες αιφνιδίασαν και έτρεψαν σε άτακτη φυγή ένα απόσπασμα 2.400 στρατιωτών.
Ονόμασαν το κίνημά τους «Καθολικό Στρατό», ενώ αργότερα πρόσθεσαν και τη λέξη «Βασιλικός». Φαίνεται ότι τουλάχιστον αρχικά το κίνημα είχε πρωτίστως θρησκευτικό χαρακτήρα. Έτσι, ο αντάρτικος στρατός δεν συγκροτούνταν μόνο από χωρικούς, αλλά και από τεχνίτες διαφόρων ειδικοτήτων και ευκατάστατους αστούς, δηλαδή από ανθρώπους της λεγόμενης «αστικής τάξης», η οποία υποτίθεται ότι ηγήθηκε της Γαλλικής Επανάστασης! Μάλιστα, ένας από τους πιο σημαντικούς επικεφαλής του κινήματος, ο Cathelineau, ο οποίος έμελλε να προβιβαστεί στο αξίωμα του στρατηγού, ήταν οικοδόμος και νεωκόρος στην ενορία του.
Ο εξοπλισμός των εξεγερμένων δεν ήταν φυσικά ισάξιος με αυτόν των ρεπουμπλικανών. Κυριαρχούσαν τα αγροτικά εργαλεία. Πραγματικά όπλα αποκτούσαν μετά από μάχες ως λάφυρα, με αγορά ή τα κατασκεύαζαν οι ίδιοι. Ωστόσο, υπό μία έννοια το γεγονός αυτό ήταν ταυτόχρονα και ένα πλεονέκτημα. Χωρίς να έχουν ιδιαίτερα βαρύ εξοπλισμό και κάποια ιδιαίτερη οργάνωση επιμελητείας, οι αντάρτες μπορούσαν να είναι ευέλικτοι. Χτυπούσαν τους αντιπάλους τους μέσα από σπίτια, δέντρα και συστάδες δέντρων. Η αποφασιστικότητά τους σε συνδυασμό με τα προαναφερθέντα, ήταν καταλυτικός παράγοντας που τους οδήγησε στους αρχικούς τους θριάμβους.
Η πρώτη μεγάλη επιτυχία των αντεπαναστατών σημειώθηκε με την κατάληψη της διόλου αμελητέας πόλης Cholet εντός του Μαρτίου. Τον ίδιο μήνα έπεσαν και άλλες πόλεις αμαχητί. Τον Απρίλιο, 20.000 εισβολείς αντιμετώπισαν 30.000 Βανδεανούς. Οι τελευταίοι προέβησαν σε ταχύτατους ελιγμούς, με αποτέλεσμα τη συντριβή των πρώτων. Στα τέλη του μηνός, οι εξεγερθέντες σχημάτισαν κυβέρνηση και έκοψαν δικό τους νόμισμα με το πορτρέτο του γιου του Λουδοβίκου ΙΣΤ΄, Λουδοβίκου ΙΖ΄, ο οποίος θα πέθαινε σε μία ρεπουμπλικανική φυλακή και στον οποίο ορκίστηκαν υποταγή.
Το πρόβλημα ήταν πως οι Βανδεανοί δεν διέθεταν κάποιο μακρόπνοο σχέδιο. Θα μπορούσαμε να πούμε πως η αντεπανάστασή τους είχε έναν κατεξοχήν τοπικιστικό χαρακτήρα. Ο κάθε αντάρτης μάλλον πολεμούσε περισσότερο για το χωριό του και την εκκλησία του. Είναι χαρακτηριστικό πως ο στρατός τους ουδέποτε εισήλθε σε κάποια γειτονική επαρχία με σκοπό να την καταλάβει. Επιπλέον, πρέπει να ληφθεί υπόψη πως οι περισσότεροι ηγέτες της αντεπανάστασης είχαν σοβαρή έλλειψη στρατιωτικής εμπειρίας.
Στις 9 Ιουνίου 1793, μία δύναμη 40.000 Βανδεανών επιτέθηκε και κατέλαβε την πόλη Saumur. Επρόκειτο για μία μοναδική ευκαιρία, καθώς ανοιγόταν ο δρόμος για το Παρίσι. Με την πλειοψηφία των καθεστωτικών στρατευμάτων να εμπλέκονται στο ανατολικό μέτωπο, η σημαία του Καθολικού και Βασιλικού Στρατού θα μπορούσε να κυματίζει στη Notre-Dame μέσα σε σύντομο διάστημα. Παρόλα αυτά, χωρίς κάποια συγκεκριμένη στρατηγική οι φιλο-βασιλικοί επέστρεψαν στον νομό τους και ξεκίνησαν μία μη ρεαλιστική πολιορκία εναντίον της Νάντης, την οποία και εγκατέλειψαν στις 29 του ίδιου μηνός, δεδομένου ότι δεν μπορούσαν να καταλάβουν τειχισμένες πόλεις.
Στις 17 Οκτωβρίου, η ζυγαριά του πολέμου άρχισε να κλίνει προς τη μεριά των ρεπουμπλικανών κατόπιν νίκης τους στο Cholet. Έτσι, 65.000 Βανδεανοί, συμπεριλαμβανομένων και γυναικοπαίδων, τράπηκαν σε φυγή, παίρνοντας μία αόριστη κατεύθυνση προς τα βόρεια, με την ελπίδα οι Βρετανοί να τους παράσχουν βοήθεια μέσω ενός λιμανιού. Όμως, η «Γηραιά Αλβιώνα» δεν ενδιαφερόταν για κάποιους «ρομαντικούς ιδεαλιστές». Στις 12 Δεκεμβρίου, ο καθεστωτικός στρατός τους συνάντησε κοντά στο Le Mans. Η περιοχή μετατράπηκε σε έναν «αγρό αίματος». Στις 23 του ίδιου μηνός, ο στρατηγός Kleber συνάντησε τους εναπομείναντες αντάρτες στο Savenay, τους οποίους και αποδεκάτισε.
Ωστόσο, οι ρεπουμπλικανοί δεν περιορίστηκαν στα παραπάνω. Τον Ιανουάριο του 1794 περισσότερες καθεστωτικές μονάδες εισήλθαν στον επίμαχο νομό. Ανάμεσά τους βρίσκονταν και οι λεγόμενες «φάλαγγες της κόλασης». Η εντολή που είχαν ήταν να παραδώσουν τα πάντα στις φλόγες. Οι ρεπουμπλικανοί υποσχέθηκαν κίβδηλη αμνηστία στους εξεγερμένους, αλλά στην πραγματικότητα το επακόλουθό της ήταν μαζικές εκτελέσεις. Πολλοί θάβονταν ζωντανοί. Όπως δυστυχώς συμβαίνει πάντοτε, οι γυναίκες ήταν τα πιο ευάλωτα θύματα. Βιάζονταν μαζικά και στη συνέχεια πετσοκόβονταν μαζί με τα παιδιά τους. Οι ιερείς συνήθως πνίγονταν στον ποταμό Λίγηρα. Και όλα αυτά από τους οπαδούς «της Ελευθερίας, της Ισότητας και της Αδελφότητας»…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Bell, David (2020), “The French Revolution, the Vandée, and Genocide”, Journal of Genocide Research 22/1, σελ. 19-25
- Joes, Anthony (2006), Resisting Rebellion: The History and Politics of Counterinsurgency, The University Press of Kentucky
- Kropotkin, Pyotr (2015), Η μεγάλη γαλλική επανάσταση 1789-1793, μτφρ. Γιάννης Καστανάρας, Αθήνα: Εκδ. Κουκκίδα
- Schama, Simon (1989), Citizens: A Chronicle of the French Revolution, New York: Alfred A. Knopf
