Του Νικόλαου Τσελέντη,
Το προηγούμενο άρθρο μου εστίασε στη σύσταση του Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητας (ΟΑΕ), της πρώτης δηλαδή μορφής καθολικής συνεργασίας στη Μαύρη Ήπειρο. Στο πλαίσιο αυτό, αναλύθηκαν τα ιδεολογικά ερείσματα που αποτέλεσαν την κεντρική φιλοσοφία του Οργανισμού, κινούμενα ως επί το πλείστον γύρω από τους άξονες του Παναφρικανισμού, της αποαποικιοποίησης και του τερματισμού των φυλετικών διακρίσεων. Με μία πρώτη ματιά, οι προαναφερθέντες στόχοι στέφθηκαν με επιτυχία, αλλά η σταδιακή ανάδυση νέων σκοπέλων, όπως η οικονομική κατάρρευση και η ανάδειξη αυταρχικών πολιτικών, προκάλεσαν τριγμούς στον ΟΑΕ, με αποτέλεσμα την παύση λειτουργίας του και την αντικατάστασή του από την Αφρικανική Ένωση.
Η Αφρικανική Ένωση ιδρύθηκε με κάθε επισημότητα στις 9 Ιουλίου του 2002, στο Ντούρμπαν της Νοτίου Αφρικής. Κύριο μέλημά της ήταν η εγκατάλειψη της προσκολλήσεως στο Βεστφαλιανό σύστημα περί κρατικής κυριαρχίας, λόγω του τραγικού εμφυλίου πολέμου στη Ρουάντα μεταξύ των φυλών Χούτου και Τούτσι το 1994, ο οποίος είχε στοιχίσει τη ζωή σε περίπου 1 εκατομμύριο ανθρώπους και είχε οδηγήσει σε μαζική εγκατάλειψη των πατρογονικών εστιών, αποσταθεροποιώντας τα όμορα κράτη. Μάλιστα, ήδη κατά τις προεργασίες του Οργανισμού, η Διακήρυξη του Λομέ (2000) μετέτρεπε ρητώς την «αρχή της μη παρέμβασης» σε μία στάση «μη αδιαφορίας» και «ευθύνης προστασίας», χωρίς τη συγκατάθεση του τρίτου κράτους, εφόσον διαδραματίζονταν πραξικοπηματικές ενέργειες και μη συνταγματικές αλλαγές στην κυβέρνηση, προσβάλλοντας τον θεσμό της δημοκρατίας.
Επειδή ένα νομικά δεσμευτικό κείμενο δεν επαρκούσε για τη διασφάλιση της σταθερότητας στην Αφρική, το 2003 εμφανίστηκε το Συμβούλιο Ειρήνης και Ασφάλειας (Peace and Security Council), αποτελούμενο από 15 μέλη κατά γεωγραφική αναλογία, που αναλάμβανε τη μετουσίωση των διατάξεων του Λομέ μέσω της στρατιωτικής επεμβάσεως. Η πρώτη αξιοσημείωτη δράση του πραγματοποιήθηκε μόλις το 2004, όταν εισέβαλαν αφρικανικά στρατεύματα στο Νταρφούρ του Σουδάν, σταματώντας τον εκτυλισσόμενο εμφύλιο σπαραγμό, ενώ αργότερα ακολούθησε η αναχαίτιση των τζιχαντιστών στη Σομαλία. Η Αφρικανική Ένωση, με αυτόν τον τρόπο, έδινε ένα ηχηρό μήνυμα προς κάθε κατεύθυνση, δείχνοντας πως είναι καταδικαστέα οποιαδήποτε μεταβίβαση εξουσίας δια της χρήσης βίας. Ωστόσο, η εν λόγω πρακτική δεν τηρήθηκε εις το διηνεκές.
Με το πέρας των χρόνων, ολοένα και περισσότεροι αρχηγοί κρατών παρατείναν τα καθήκοντά τους, είτε νοθεύοντας τα εκλογικά αποτελέσματα, σε συνδυασμό με την παρουσία των ενόπλων δυνάμεων, είτε, έχοντας τον απόλυτο έλεγχο των εξουσιών, προέβαιναν σε συνταγματικές αναθεωρήσεις προς ίδιον όφελος. Οπότε, εύλογα οι πολίτες εναντιώνονταν στους δικτάτορές τους, με αποκορύφωμα τα γεγονότα της Αραβικής Άνοιξης, και η εναλλαγή των κυβερνήσεων γινόταν με «αίμα». Σε πολλές περιπτώσεις, το Συμβούλιο Ειρήνης και Ασφάλειας έμεινε άπραγο να κοιτά τις εξελίξεις και η Διακήρυξη του Λομέ αδυνατούσε να θορυβήσει τα μέλη-παραβάτες, εφόσον η απέλασή τους από την ΑΕ ήταν βραχύβια. Ενδεικτικά, αυτός ο κανόνας εφαρμόστηκε μεν στην Αίγυπτο (2013), τη Μπουρκίνα Φάσο (2015, 2022), τη Γουινέα (2021), το Μάλι (2020, 2021) και το Σουδάν (2019, 2022), αλλά οι τρόποι αποκατάστασης ήταν και είναι ασαφείς, διότι σχεδόν όλοι οι παραβάτες τελικά επιστρέφουν στην ΑΕ με ελάχιστες ή καθόλου συνέπειες. Αξίζει κιόλας να τονισθεί ότι στη Ζιμπάμπουε και το Τσαντ, το 2017 και το 2021 αντίστοιχα, η ΑΕ σιώπησε και δεν έλαβε καμία θέση επί των τεκταινομένων.
Εκτός του ανωτέρω σώματος, η Αφρικανική Ένωση διαθέτει πλήθος οργάνων, νομοθετικού, δικαστικού και τεχνικού χαρακτήρα, τα οποία παρουσιάζονται «ασθενικά» μπροστά στην πανίσχυρη Συνέλευση των Αρχηγών Κρατών και Κυβερνήσεων, με συμμετέχοντες του 55 ηγέτες των συμβαλλομένων μερών. Επί παραδείγματι, το Αφρικανικό Δικαστήριο για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και των Λαών (African Court on Human and Peoples’ Rights) μπορεί να στοχεύει στην προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τη μείωση της ατιμωρησίας σε εθνικό επίπεδο, εντούτοις μόνο 32 χώρες έχουν επικυρώσει το πρωτόκολλό του, εκ των οποίων οι 8 αποδέχονται τη δικαιοδοσία του για προσφυγές από πολίτες. Επιπλέον, δεν επιτρέπεται η επιβολή κυρώσεων ούτε η διερεύνηση των εν ενεργεία Προέδρων για ενδεχόμενη παραβατική συμπεριφορά.
Το Παναφρικανικό Κοινοβούλιο συνιστά μια πλατφόρμα συμμετοχής των Αφρικανών πολιτών σε συζητήσεις περί των προβλημάτων και των προκλήσεων της ηπείρου και συνεδριάζει στο Μιντράντ της Νοτίου Αφρικής. Παρότι ιδρύθηκε με την ιδέα της εκπροσώπησης του λαού, τα στελέχη του ορίζονται από τα εθνικά Κοινοβούλια των κρατών-μελών, τα οποία περιορίζονται σε συμβουλευτικές και εποπτικές αρμοδιότητες, δίχως να μπορούν να ψηφίσουν νόμους ή να θέσουν σε εφαρμογή σημαντικές αποφάσεις. Σε παρόμοια, δυσχερή κατάσταση βρίσκεται και το Οικονομικό, Κοινωνικό και Πολιτιστικό Συμβούλιο (Economic, Social & Cultural Council – ECOSOCC), απαρτιζόμενο από διάφορες επαγγελματικές ομάδες και επιφορτισμένο με συμβουλευτικές λειτουργίες. Πρωταρχικός σκοπός του είναι ο ενεργότερος ρόλος των αφρικανικών οργανώσεων της Κοινωνίας των Πολιτών, προκειμένου να προαχθούν τα συμφέροντα των Αφρικανών, γηγενών και αποδήμων, στους τομείς της καθημερινότητας, χωρίς όμως να έχουν τη δυνατότητα επιβολής μέτρων κόντρα στη θέληση των πολιτικών ηγεσιών.
Περνώντας στα οικονομικής φύσεως ζητήματα, η Αφρικανική Ένωση ταλανίζεται επί μακρόν από το φαινόμενο της υπο-χρηματοδότησης. Αρχικά, εξαιτίας των ανισοτήτων εντός της ίδιας της ηπείρου, ορισμένα κράτη αδυνατούν να ανταπεξέλθουν στις ετήσιες εισφορές, ενώ η τακτική του να επωμίζονται τεράστια ποσά λίγοι ηγέτες δε σπανίζει (ο Muammar Gaddafi παρείχε το 20% του προϋπολογισμού). Ακόμη, η αφρικανική αγορά δεν μπορεί να καταστεί ισάξια των υπολοίπων ηπείρων, με τις υπερδυνάμεις να επενδύουν διαρκώς στην Αφρική κάτω υπό ευνοϊκές για εκείνες συνθήκες, μεγεθύνοντας το χάσμα. Αυτό φαίνεται δεόντως την εποχή της πανδημίας, όπου τόσο ο εφοδιασμός των προμηθειών σε βασικά είδη ανάγκης όσο και το εμβολιαστικό πρόγραμμα προχωρούν με πολύ αργούς, συγκριτικά, ρυθμούς. Βέβαια, η οικονομική διαφοροποίηση εντοπίζεται και στα πολυάριθμα οικονομικά μπλοκ των γεωγραφικών περιφερειών της Αφρικής (πχ ECOWAS, EAC, COMESA), αφού παράγοντες όπως η πολιτική αστάθεια επηρεάζουν την ανάπτυξη.
Στα αμιγώς θετικά στοιχεία της Αφρικανικής Ένωσης συγκαταλέγεται αφενός ο πλουραλισμός των οργάνων της, που δεν είχαν καν τεθεί υπό συζήτηση στον ΟΑΕ, αφετέρου οι εκπεφρασμένες πρωτοβουλίες μέσω των προγραμμάτων δράσης (Agenda 2063: The Africa We Want, η Στρατηγική και το Σχέδιο Δράσης για την Κλιματική Αλλαγή και την Ανθεκτική Ανάπτυξη για την περίοδο 2022–2023, μιας και η COP27 θα φιλοξενηθεί στην Αίγυπτο). Χάρη στην Agenda 2063, δομήθηκε η Αφρικανική Ηπειρωτική Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών (African Continental Free Trade Area – ACFTA), η οποία αποτελεί τη μεγαλύτερη εμπορική ένωση μετά τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, καλύπτοντας τις ανάγκες 1,3 δισεκατομμυρίων πολιτών, αλλά και ιδρύθηκαν κατ’ όνομα η Αφρικανική Τράπεζα Επενδύσεων και το Αφρικανικό Νομισματικό Ταμείο, καθώς επίσης και η Αφρικανική Διαστημική Υπηρεσία. Τέλος, άνοιξε το πρώτο Παναφρικανικό Εικονικό και Ηλεκτρονικό Πανεπιστήμιο (Pan African Virtual and E-University – PAVEU), αναλαμβάνοντας τις διδαχές του Παναφρικανισμού σε όλον τον κόσμο.
Άρα, έχει λόγους να γιορτάζει η Αφρικανική Ένωση;
Αναμφίβολα, η ΑΕ ξεπέρασε κατά πολύ τον πρόγονό της, τον Οργανισμό Αφρικανικής Ενότητας. Εγκαινίασε μια νέα εποχή συνεργασίας και επεδίωξε τον εκσυγχρονισμό σε πολλά πεδία, κατά τα πρότυπα του δυτικού κόσμου. Ωστόσο, κάποια εμπόδια μοιάζουν ανυπέρβλητα τη δεδομένη χρονική στιγμή, βλέποντας πως η «λέσχη των δικτατόρων» εξακολουθεί να καθορίζει τη μοίρα ων αφρικανικών λαών, αρνούμενη να μεταβάλλει το κρατοκεντρικό ύφος της ΑΕ. Ίσως αν προωθηθεί το όραμα του Παναφρικανισμού και οι πολίτες έρθουν στο προσκήνιο του Οργανισμού, καθιστώντας τον ανθρωποκεντρικό, να υπάρξει ένας ξεκάθαρος λόγος να γιορτάσει. Μέχρι τότε, η δική μου ευχή για τα 20στά «γενέθλια» της Αφρικανικής Ένωσης είναι να γίνουμε μάρτυρες μιας ουσιαστικής και ριζικής αλλαγής.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- 20 years on, African Union has failed Africa, Media India Group, διαθέσιμο εδώ
- Twenty years on the African Union’s continental diplomacy has changed, Blogs LSE, διαθέσιμο εδώ
- The African Union at 20: Much Accomplished, More Challenges Ahead, African Center for Strategic Studies, διαθέσιμο εδώ
- On Its Twentieth Anniversary, the African Union Grapples With Governance Challenges, Carnegie Endowment for International Peace, διαθέσιμο εδώ
