Της Αριάδνης-Παναγιώτας Φατσή,
Η αγκίστρωση (anchoring) είναι μια από τις πιο διαδεδομένες και ανθεκτικές μεθόδους που αξιοποιούμε όλοι, όταν λαμβάνουμε αποφάσεις υπό αβεβαιότητα. Εντάσσεται στις νοητικές διεργασίες που είναι γνωστές ως heuristics και επί της ουσίας περιγράφουν τον ενστικτώδη τρόπο με τον οποίο λαμβάνουμε καθημερινές αποφάσεις, χωρίς να υπολογίζουμε επακριβώς και με μαθηματικούς τύπους για το καθετί. Όμως, ενώ η αγκίστρωση είναι ένα χρήσιμο εργαλείο πολλές φορές, συχνά μπορεί να οδηγήσει σε λανθασμένα αποτελέσματα, διότι επηρεάζει ιδιαίτερα τον τρόπο σκέψης μας για το εκάστοτε θέμα. Tο πιο εντυπωσιακό είναι ότι ο οι περισσότεροι άνθρωποι χρειαζόμαστε σκληρή προσπάθεια για να ξεπεράσουμε την επίδραση της αγκίστρωσης, ακόμα και όταν μας δίνονται κίνητρα για να το κάνουμε ή όταν έχουμε επίγνωση της προκατάληψης που προκύπτει.
Τι σχέση, όμως, μπορεί να έχει αυτό με μια αίθουσα δικαστηρίων; Λοιπόν, εκεί μέσα λαμβάνονται κάποιες αποφάσεις ζωτικής σημασίας για τη ζωή, τον θάνατο, την προσωπική ελευθερία και τη δικαίωση των θυμάτων. Συχνά αναφέρεται στην καθημερινή συζήτηση, αλλά και σε εγχειρίδια δικαστικής ψυχολογίας ή ποινικής δικονομίας, το γεγονός ότι οι ένορκοι, που αποτελούν μη νομικούς, μπορούν να επηρεαστούν από διάφορα κόλπα της εισαγγελίας ή της υπεράσπισης, και ειδικά στην περίπτωση που αναφέρονται αριθμοί, να πέσουν εύκολα στην παγίδα της αγκίστρωσης. Κι όμως, το πρόβλημα της αγκίστρωσης στο δικαστήριο δυστυχώς δε σταματά εδώ…
Οι δικαστές είναι έμπειροι και εξειδικευμένοι εφαρμοστές του δικαίου, που θα κάνουν χωρίς αμφιβολία το καλύτερο που μπορούν για να αποδώσουν ουσιαστική δικαιοσύνη. Παρόλα αυτά, ακόμη και αυτοί οι εγγυητές της λειτουργίας του δικαστικού συστήματος είναι άνθρωποι όπως όλοι μας, και επηρεάζονται από την αγκίστρωση. Έρευνα στον τομέα αυτό έχει δείξει ότι είναι ευκολότερο από όσο θα φανταζόταν κανείς να επηρεαστεί, ακόμη και ένας δικαστής από τυχαίους αριθμούς. Σε μια σχετική μελέτη, δικαστές κλήθηκαν να εξετάσουν μια υποθετική υπόθεση που αφορούσε μια κλοπή σε κατάστημα, από έναν δράστη που είχε πιαστεί για 12η φορά. Οι δικαστές κλήθηκαν να καταδικάσουν τον κλέφτη, αλλά μόνο αφού ο εισαγγελέας υπέβαλε αίτημα για το ύψος της ποινής. Οι δικαστές ενημερώθηκαν εκ των προτέρων ότι η απαίτηση του εισαγγελέα ήταν εντελώς αυθαίρετη και τυχαία. Παρόλα αυτά, οι δικαστές που άκουσαν μια χαμηλότερη απαίτηση για την ποινή όντως βρέθηκαν να δίνουν χαμηλότερες κατά μέσο όρο ποινές για τον υποθετικό αυτό εγκληματία, από τους δικαστές που άκουσαν μια υψηλότερη τιμή.
Για να μελετήσουν καλύτερα το φαινόμενο, οι ίδιοι ερευνητές σχεδίασαν ένα νέο πείραμα. Εδώ, σε μια ομάδα δικαστών δόθηκε μια υποθετική δίκη, όπου και πάλι υπήρχε ένας κατηγορούμενος για κλοπή. Αντί, όμως, να έρθουν σε επαφή με κάποιον εισαγγελέα ώστε να ακούσουν την πρότασή του, στους δικαστές ζητήθηκε να ρίξουν ένα ζάρι για να πάρουν μια ιδέα για το μέγεθος της καταδίκης, χωρίς να είναι υποχρεωμένοι να ακολουθήσουν τον αριθμό που θα βγει. Τα ζάρια ήταν πειραγμένα, έτσι ώστε να δίνουν υψηλούς αριθμούς για μια ομάδα κριτών και σε χαμηλούς αριθμούς για τους υπόλοιπους. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι δικαστές που έλαβαν υψηλότερες μετρήσεις από το ζάρι έδωσαν υψηλότερες υποθετικές ποινές, παρά το γεγονός ότι το ζάρι είναι ένα κατεξοχήν παράδειγμα εντελώς τυχαίου γεγονότος.
Κι όμως, θα πει κανείς, τα πειράματα αυτά παρουσίασαν μόνο υποθετικές περιπτώσεις, που σε καμία περίπτωση δε θα αντιμετωπίστηκαν από τους δικαστές με την ίδια σοβαρότητα, όπως μια αληθινή υπόθεση. Παρόλα αυτά, έρευνα σε 1.090 δικαστές από τη Γερμανία, τις Η.Π.Α., τον Καναδά και την Ολλανδία έδειξε ότι πολλοί αναγνώρισαν στοιχεία αγκίστρωσης σε πραγματικές δίκες. Κάποια από αυτά τα περιστατικά έδειξαν ότι:
- Οι δικαστές που άκουγαν πιο υψηλές προτάσεις ποινής από τους εισαγγελείς πράγματι επηρεάζονταν, δίνοντας από 30% ως 60% μεγαλύτερες ποινές.
- Οι δικαστές έδειξαν να δίνουν χαμηλότερες ποινές όταν τις ανέφεραν σε μορφή μηνών παρά ετών – πράγματι, το 24 μήνες ακούγεται για κάποιο λόγο πολύ πιο οδυνηρό από το 2 χρόνια…
- Οι δικαστές επηρεάστηκαν σε πολλές περιπτώσεις αποζημιώσεων από την αναφορά μικρότερων ή μεγαλύτερων ποσών, ή ενστάσεων αναφορικά με το ποσό από την άλλη πλευρά.
- Σε περιπτώσεις εκδίκασης ειδεχθών υποθέσεων, δεν είναι ανήκουστο ένας δικαστής να δει με μεγαλύτερη επιείκεια την επόμενη υπόθεση. Μια εκδίκαση διπλού φόνου μπορεί να κάνει τον εφαρμοστή του δικαίου να δει με μεγαλύτερη συμπάθεια τον κλέφτη της επόμενης υπόθεσης, ακόμη κι αν έχει κλέψει εκατομμύρια, και να επιβάλλει μικρότερη ποινή…
Συνολικά, δεν είναι κακό να παραδεχθούμε ότι καμιά φορά χρειαζόμαστε μεθόδους όπως την αγκίστρωση για να ανταποκριθούμε σε κάποιες καθημερινές μας αποφάσεις. Παρόλα αυτά, στην αίθουσα του δικαστηρίου, αξίζει πάντα να γίνεται διάγνωση των όποιων αδυναμιών της σκέψης μπορούν να επηρεάσουν την απόφαση. Η γνώση αυτών των φαινομένων είναι βασική, ώστε να προκύψουν τρόποι αντιμετώπισής τους, με στόχο τη μέγιστη αποτελεσματικότητα ενός δίκαιου δικαστικού συστήματος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Κιούπης, Δ. (2019). Δικαστική Ψυχολογία και Ψυχιατρική. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.
- Does Anchoring Work In The Courtroom?, thedecisionlab.com, διαθέσιμο εδώ.
