Χρήστος Αργυρόπουλος,
Η ελληνική μυθολογία είναι γεμάτη ηλικιωμένες φιγούρες που εμπνέουν κύρος και σεβασμό. Αρκεί κανείς να σκεφτεί τον Νέστορα ή τους μάντεις Τειρεσία και Κάλχα. Πρόσωπα με αξιοπρέπεια και τιμή παρουσιάζονται να χαίρουν θαυμασμού, να δίνουν συμβουλές στη νεότερη γενιά, η οποία υπακούει όχι χωρίς κάποια δυσαρέσκεια. Εικόνες όπως οι παραπάνω δημιουργούν την εντύπωση πως οι Έλληνες του αρχαϊκού και κλασικού κόσμου είχαν μια εξαιρετικά θετική εικόνα για το γήρας. Η μεγάλη ηλικία δεν επέφερε γι’ αυτούς τίποτα, παρά μόνο βαρύτητα στον λόγο και καθολική αποδοχή.
Όμως, η πραγματικότητα τότε, όπως και σήμερα, δεν αποτελούσε μια στατική και ομοιογενή κατάσταση, όπου όλοι ανεξαιρέτως πίστευαν και ένιωθαν τα ίδια πράγματα. Και φυσικά, το ίδιο ισχύει και για ένα θέμα, όπως τα γηρατειά: Ακόμα και αν δεν μας απασχολούν άμεσα, μας αφορούν, γιατί αποτελούν τμήμα της κοινής ανθρώπινης εμπειρίας. Συνδέονται, επίσης, άρρηκτα με τον θάνατο, άλλη μια υπαρξιακή πτυχή που ενδιαφέρει διαχρονικά την ανθρωπότητα. Εύλογα, λοιπόν, συμπεραίνει κανείς πως τα γηρατειά ήταν ένα θέμα που απασχόλησε πολύ και για το οποίο υπήρχαν πολλές και ποικίλες απόψεις.
Η μεγάλη ηλικία δεν είναι μόνο εμπειρίες και σεβασμός γι’ αυτές· είναι, επίσης, σωματικοί πόνοι, ψυχική εξάντληση και απώλεια. Είναι η γνώση πως η ακμή πέρασε και δεν υπάρχει περίπτωση να ανακτηθεί. Είναι η βεβαιότητα πως ο θάνατος πλησιάζει. Βαθιά δυσάρεστο, έτσι δεν είναι; Την ίδια άποψη θα πρέπει να είχαν και οι μυθογράφοι και ποιητές που αφηγούνταν την ιστορία του Τιθωνού.
Ο Τιθωνός ήταν γιος του Τρώα Λαομέδοντα και της Στρυμώς, κόρης του ποταμού-θεού Σκαμάνδρου, ή της Πλακίας, κόρης του Οτρέα. Όπως οι περισσότεροι Τρώες ήρωες της μυθολογίας (π.χ. Πάρις, Γανυμήδης, Αγχίσης), ο Τιθωνός ήταν ιδιαίτερα όμορφος και για τον λόγο αυτό τράβηξε την προσοχή των θεών. Η Ηώς, θεά της Αυγής, τον ερωτεύτηκε παράφορα και τον απήγαγε. Πηγαίνοντάς τον στην Αιθιοπία, μια χώρα που για τους θεούς του Ολύμπου ήταν ιδιαιτέρως αγαπητή, έσμιξε μαζί του και απέκτησε δύο παιδιά: τον Ημαθίωνα και τον Μέμνονα.
Παράφορα ερωτευμένη, η θεά ζήτησε από τον Δία να κάνει τον Τιθωνό αθάνατο. Ξέχασε, όμως, να ζητήσει για λογαριασμό του και αιώνια νιότη. Έτσι, με τα χρόνια ο Τιθωνός άρχισε να γερνά και να ζαρώνει. Καταδικασμένος στο να φθίνει αιώνια και να μην πεθαίνει ποτέ, ο ήρωας άρχισε να συρρικνώνεται και στο τέλος έγινε τόσο μικρός, ώστε τον έβαζαν μέσα σε καλάθια από ιτιά, όπως τα μωρά. Τελικά, η Ηώς, η οποία είχε εγκαταλείψει το κρεβάτι τους, όταν αντιλήφθηκε τα πρώτα σημεία φθοράς, τον μεταμόρφωσε σε τζιτζίκι.
Η εικόνα που μεταδίδει ο μύθος δεν είναι αυτή ενός σεβαστού γέροντα, αγαπημένου των θεών, που ζει και κοιμάται μαζί τους ή που απολαμβάνει (στο βαθμό που μπορεί) την ίδια ζωή με εκείνους. Αντιθέτως, στο νου μας χαράσσεται μια αξιολύπητη, ασθενική ύπαρξη· η προσωποποίηση της αέναης φθοράς.
Η αφήγηση καταπιάνεται με ενδιαφέρουσες θεματικές. Αρχικά, με το μοτίβο θεού–ανθρώπου. Ο Τιθωνός είναι θνητός, τον οποίο ερωτεύεται μια θεά. Όπως και στην περίπτωση της Αφροδίτης και του Αγχίση, έτσι και εδώ είναι αδύνατο ένας απλός άνθρωπος (παρά την αξιοσημείωτη ομορφιά και την ευγενική του καταγωγή) να προαχθεί σε θεό. Η αρχαϊκή σκέψη απαιτούσε το σύμπαν να παραμένει αυστηρά ιεραρχημένο και οριοθετημένο. Στον μύθο, οι θεοί παραμένουν θεοί. Στέκονται στην κορυφή της κοσμικής πυραμίδας. Οι άνθρωποι βρίσκονται – και πρέπει να βρίσκονται – πιο χαμηλά. Οποιαδήποτε διάρρηξη αυτής της τάξης συνιστά κίνδυνο.
Δεν είναι δυνατόν ο πατέρας του κόσμου και παντογνώστης Δίας να μην προέβλεψε τα γηρατειά του Τιθωνού. Θα μπορούσε κάλλιστα να προειδοποιήσει την Ηώ. Το γεγονός ότι δεν το έκανε σημαίνει πως γνώριζε ότι η απόπειρα θεοποίησης του Τρώα πρίγκιπα θα αποτύγχανε και επέλεξε να συμβεί έτσι. Φυσικά, δεν τον ενδιέφερε ο θνητός. Η συμπαντική οικονομία είναι πολύ πιο σημαντική από τον έρωτα μιας κατώτερης θεότητας.
Επιστρέφουμε, έτσι, στην ιδέα ενός σύμπαντος αδιάφορου ή και εχθρικού για την τύχη των ανθρώπων. Δεν είναι τυχαίο, για παράδειγμα, το πως η ίδια η Ηώς, έστω κι από οίκτο, μεταμόρφωσε τον πρώην αγαπημένο της σε τζιτζίκι. Στα σύγχρονα και με ρομαντική ενσυναίσθηση μάτια μας φαντάζει ιδιαιτέρως σκληρό το γεγονός πως η θεά εγκαταλείπει τον βασανισμένο εξ αιτίας της Τιθωνό. Οι θεοί φαίνεται να αποδέχονται τη σκληρή μοίρα ανισότητας που χαρακτηρίζει το σύμπαν. Τους είναι κάτι εύκολο, άλλωστε. Οι ίδιοι είναι αθάνατοι και δεν γερνούν ποτέ.
Πώς νιώθουν, όμως, θνητοί γι’ αυτή την προοπτική; Ο μύθος δεν μας δίνει πληροφορίες για τα συναισθήματα ή τις σκέψεις του Τιθωνού. Όμως, οι συγγραφείς που αφηγούνται την ιστορία του μας προσφέρουν μια οπτική του πώς πρέπει να γίνει αντιληπτή η τύχη του ήρωα. Για παράδειγμα, ο ομηρικός ύμνος Εἰς Ἀφροδίτην χαρακτηρίζει το γήρας του Τιθωνού «ὀλοιόν», δηλαδή ολέθριο (στ. 224). Στο ίδιο ποίημα τα παρελκόμενα των γηρατιών συνοδεύονται από το επίθετο «στυγερός» (στ. 233). Η κατάληξη του Τιθωνού δεν είναι αξιοζήλευτη. Η μεγάλη ηλικία, συνοδευόμενη από ατελείωτη παρακμή, αποτελούν πηγή δυστυχίας.
Καμία σχέση δεν έχει ο Τιθωνός με τον σοφό και μετρημένο Νέστορα, ο οποίος στην Ιλιάδα συμμετέχει ενεργά στην καθημερινή και πολιτική ζωή του στρατοπέδου των Αχαιών. Εκείνος ζει μακριά από τους ανθρώπους, κλεισμένος στα διαμερίσματα μιας θεάς που τον άρπαξε και ύστερα τον εγκατέλειψε. Και αν οι ποιητές του χάριζαν φωνή –αυτή που έχασε φθίνοντας σταδιακά– ίσως να έλεγε ό, τι και ο λυρικός ποιητής Μίμνερμος (απόσπασμα 5 West, στ. 5-8):
γοργά το γήρας τ᾽ άχαρο και τ᾽ άσχημο μάς φθάνει (5)
κι απάνω στο κεφάλι μας κρεμάζεται βαρύ,
που μισητό τον άνθρωπο και αγνώριστο τον κάνει
και του χαλάει και μάτια του και νουν άμα χυθεί. (8)
Αναμενόμενα, ο αρχαϊκός κόσμος ανησυχεί πολύ για τα γηρατειά. Ακόμα και η Ιλιάδα θέτει στο επίκεντρο έναν ήρωα, τον Αχιλλέα, ο οποίος ξέρει πως δεν θα ζήσει για να φτάσει σε μεγάλη ηλικία. Η επίγνωση αυτή επηρεάζει σαφώς τη δράση του μέσα στο έπος. Το ὀλοιόν γήρας απασχολεί ποιητές, όπως τη Σαπφώ και τον Σιμωνίδη τον Κείο, ο οποίοι εκδηλώνουν μελαγχολικό παράπονο για το γεγονός πως θα χαθούν και οι ίδιοι, όπως τα ξεραμένα φύλλα των δέντρων.
Η αρνητική οπτική της αρχαϊκής εποχής για τη μεγάλη ηλικία εκφράζεται μυθολογικά με τη μορφή του Τιθωνού: τα μέλη του είναι αδύναμα, χάνει τη φωνή και τη θρυλική ομορφιά του· στη ζωή του δεν υπάρχει πια έρωτας. Παραδοσιακά, η ηδονή του έρωτα ταιριάζει αποκλειστικά στα νιάτα – μια άποψη που φτάνει ως σήμερα.
Ο παραπάνω μύθος, πολύ περισσότερο σε σχέση με άλλες αρχαίες αφηγήσεις, εμπλέκει συναισθηματικά το σύγχρονο κοινό. Ανάλογα με τη σχέση που έχει κανείς με την ιδέα της φθοράς και του θανάτου, οι αντιδράσεις κυμαίνονται κάπου ανάμεσα στη σκεπτική μελαγχολία και τη βαθιά απόγνωση. Παρόλα αυτά, η εικόνα δεν είναι αποκλειστικά αρνητική και αυτό είναι κάτι, το οποίο φαίνεται πως είχαν διαβλέψει οι αρχαίοι άνθρωποι: το να μεγαλώνεις σημαίνει πως πλουτίζεις με γνώση και εμπειρία· πως κατάφερες να γευτείς –με τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα σημεία της– μια μακρά ζωή. Για κάθε Τιθωνό υπάρχει ένας Νέστορας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Greek-language.gr, Μίμνερμος (απ. 5 West). Διαθέσιμο εδώ
- Miller, P. S (1955), “Old Age in the Greek Poets”, The Classical Weekly 48, New York: Classical Association of the Atlantic States
- Sider, D. (2001), “«As is the Generation of Leaves» in Homer, Simonides, Horace and Stobaeus”, στο: D. Boedeker – D. Sider (επιμ.) The New Simonides: Contexts of Praise and Desire, Oxford: Oxford University Press
