Του Άγγελου Μεταλλίδη,
Η οθωμανική Θεσσαλονίκη είναι μια πόλη πολυπολιτισμική, στην οποία ζούσαν αρκετές διαφορετικές κοινότητες με τις μεγαλύτερες να είναι η εβραϊκή, η μουσουλμανική και η ελληνική. Οι κοινότητες αυτές έζησαν κατά κύριο λόγο αρμονικά μεταξύ τους στο πλαίσιο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, αλληλοεπιδρώντας πολιτισμικά και κοινωνικά. Οι μουσουλμάνοι είναι αυτοί που βρίσκονται στην εξουσία της πόλης, οι χριστιανοί θεωρούνται κατά κάποιον τρόπο ως οι «φυσικοί φορείς» της πόλης και η εβραϊκή κοινότητα θεωρούσε τη Θεσσαλονίκη ως «μάνα του Ισραήλ». Οι κοινότητες, όμως, αυτές ζούσαν η κάθε μια σε ξεχωριστές συνοικίες, είχαν τους δικούς τους θρησκευτικούς χώρους, τη δική τους κοινοτική και κοινωνική οργάνωση.
Όσον αφορά την κοινωνική ζωή, οι θρησκευτικές κοινότητες είχαν κάθε βδομάδα από μία θρησκευτική αργία. Για τους χριστιανούς αυτή ήταν η Κυριακή, για τους Εβραίους το Σάββατο και για τους μουσουλμάνους η Παρασκευή. Η χριστιανική και η εβραϊκή κοινότητα έπρεπε ως μη μουσουλμάνοι να πληρώνουν τον κεφαλικό φόρο, ώστε να διατηρούν τη δυνατότητα άσκησης των θρησκευτικών τους καθηκόντων.
Η πόλη κάθε χρόνο έπρεπε να πληρώνει ένα συγκεκριμένο ποσό στην πρωτεύουσα, γι’ αυτό οι πρόκριτοι συγκεντρώνονταν στο γραφείο του καδή και υπολόγιζαν τι φόρο έπρεπε να πληρώσει η κάθε κοινότητα. Δεν ήταν λίγες οι φορές που δημιουργήθηκαν, για οικονομικούς λογούς, εντάσεις ανάμεσα στις κοινότητες, καθώς και οι Έλληνες και οι Εβραίοι διαρκώς προσπαθούσαν να αποδείξουν ότι δεν ήταν η πολυπληθέστερη κοινότητα, ώστε να πληρώσουν λιγότερους φόρους. Μάλιστα, επειδή οι φόροι αυτοί μοιράζονταν αναλογικά σε κάθε συνοικία, η μετακίνηση από τη μια συνοικία στην άλλη ήταν πολύ δύσκολη, καθώς το ποσό αυτού που θα έφευγε από τη συνοικία επιβάρυνε κάποιον άλλον.
Η οθωμανική αυτοκρατορία κατέτασσε τους υπηκόους της ανάλογα με το θρήσκευμά τους. Για αυτόν τον λόγο, έπρεπε όσοι είναι μουσουλμάνοι να διακρίνονται πολύ εύκολα από όσους δεν είναι μουσουλμάνοι, ενώ η ανωτερότητα της μουσουλμανικής κοινότητας και θρησκείας έπρεπε να είναι εξίσου εμφανής. Ένας τρόπος να διακρίνονται οι κοινότητες μεταξύ τους είναι η εμφάνιση. Οι Εβραίοι φορούσαν στο κεφάλι κίτρινο τουρμπάνι, οι χριστιανοί μπλε και οι Τούρκοι άσπρο. Επίσης, τα κίτρινα παπούτσια και τα φανταχτερά ρούχα ήταν προνόμιο της κυρίαρχης θρησκείας. Φυσικά, σε μια πόλη πολυπολιτισμική τα όρια αυτά και οι διαφορές ανάμεσα στις κοινότητες ήταν ρευστά και υπερέβαιναν κάποιες φορές τα στεγανά.
Αν και σε γενικές γραμμές τα πιστεύω της κάθε κοινότητας γίνονταν σεβαστά, υπήρξαν αρκετές φορές που υπήρχε καχυποψία ανάμεσα στις κοινότητες. Για παράδειγμα, οι Εβραίοι κορόιδευαν τους χριστιανούς κατά τις θρησκευτικές τους γιορτές, οι χριστιανοί κατά τη διάρκεια του Πάσχα καίγανε ομοιώματα του Ιούδα, ενώ όσοι ήθελαν να γίνουν μάρτυρες χλεύαζαν δημόσια τους μουσουλμάνους. Οι χριστιανοί δέχονταν συνέχεια υπενθυμίσεις ότι η πίστη τους είναι δεύτερης κατηγορίας, καθώς δεν τους επιτρεπόταν να χτυπάνε τις καμπάνες τους, ώστε να μαζέψουν τους πιστούς για τις ακολουθίες. Παρόλα αυτά, η χριστιανική πίστη γινόταν ανεκτή και μερικές φορές αντιμετωπιζόταν με συμπάθια, καθώς οι χριστιανοί ήταν ένας λαός της Βίβλου. Φυσικά, η πρωτοκαθεδρία της μουσουλμανικής πίστης αποτελούσε αξίωμα που δεν μπορούσε να αλλάξει και κάθε δήλωση περί ανωτερότητας της χριστιανικής πίστης τιμωρούταν αυστηρά.
Ιδιαίτερα αυστηρές ήταν όλες οι κοινότητες απέναντι σε όσους αλλάζαν πίστη. Αν και η πρακτική αυτή ήταν κάτι που εμφανιζόταν συχνά για διάφορους λόγους, όπως ο γάμος, υπήρχαν φορές που κάποιος ήθελε να επιστρέψει στην παλιά του πίστη. Οι μουσουλμάνοι, αν και δέχονταν όσους προσηλυτίζονταν σε αυτούς, απαγορεύαν έναν μουσουλμάνο να γίνει ξανά χριστιανός.
Οι συγκρούσεις των θρησκευτικών ομάδων θα ενταθούν λόγω της ενδυνάμωσης των εθνικών ανταγωνισμών. Κάποιες από αυτές τις εντάσεις στον 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ού σχετίζονται άμεσα με την ανάδυση του ανατολικού ζητήματος και τους βαλκανικούς πολέμους. Αν και υπήρχαν ήδη οι μεταρρυθμίσεις που υπόσχονταν ίσα δικαιώματα σε όλους, πολλές φορές ήταν νεκρό γράμμα. Οι μουσουλμάνοι εξακολουθούσαν να κατέχουν τα δημόσια αξιώματα, με τους μη μουσουλμάνους στο δημόσιο να είναι σχεδόν ανύπαρκτοι. Το 1914, ένας ντόπιος λόγιος θα γράψει ότι οι κοινότητες των χριστιανών, μουσουλμάνων, Εβραίων και Ντονμέδων μοιάζουν όλο και πιο πολύ αποκομμένες η μία από την άλλη, ζώντας απομονωμένες.
Ένας θεσμός που συνδεόταν άμεσα με τις κοινότητες ήταν οι συντεχνίες. Στη Θεσσαλονίκη, η δραστηριότητα των συντεχνιών μοιραζόταν αναμεσά στις τρεις θρησκευτικές κοινότητες. Κάποια επαγγέλματα μπορούσαν να τα εξασκούν μέλη και των τριών κοινοτήτων, αλλά υπήρχαν και άλλα που αποτελούσαν μονοπώλια μιας θρησκευτικής κοινότητας. Για παράδειγμα, οι κατασκευαστές τσόχας μέχρι τον 19ο αιώνα ήταν Εβραίοι, ενώ στη συνέχεια, κυρίως χριστιανοί και οι ιχθυοπώληδες Εβραίοι. Οι συντεχνίες των σταφιδέμπορων και των σαλαμολαδάδων ήταν ελληνικές, ενώ οι Εβραίοι χασάπηδες και ψαράδες. Οι Τούρκοι ήταν αυτοί που επικρατούσαν στα μεταλλουργικά επαγγέλματα και απασχολούνταν, επίσης, και ως πεταλωτές. Έτσι, λοιπόν, οι συντεχνίες υπήρξαν ένας θεσμός που ταυτόχρονα χώριζε, αλλά και ένωνε τις κοινότητες μεταξύ τους, δημιουργώντας επαγγελματικές σχέσεις και αντιθέσεις συμφερόντων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Βακαλόπουλος, Απόστολος (1947), Ιστορία της Θεσσαλονίκης: 315 π.Χ.-1912, Θεσσαλονίκη: Εταιρεία των φίλων της Βυζαντινής Μακεδονίας
- Βακαλόπουλος, Κωνσταντίνος (1976), «Το εμπόριο της Θεσσαλονίκης (1796-1840) σύμφωνα με τις ανέκδοτες εκθέσεις Ευρωπαίων προξένων», Μακεδονικά 16
- Βασδραβέλλης, Ιωάννης (1952), Ιστορικά αρχεία Μακεδονίας: Α’ Αρχείον Ιεροδικείου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών
