Του Μανώλη Ανδριγιαννάκη,
Πολλοί πιστεύουν ότι ο μηχανισμός της ελεύθερης αγοράς κι ο καπιταλισμός, εν γένει, είναι εγωκεντρικός, ακόμα κι ανήθικος. Υποστηρίζουν πως στον καπιταλισμό όλα έχουν να κάνουν με την απληστία, την ακόρεστη επιθυμία του ανθρώπου για πλούτο και δύναμη, με αποτέλεσμα να μην επωφελείται το κοινωνικό σύνολο.
Μα τι είναι το κοινωνικό σύνολο, αν όχι το άθροισμα των ατόμων-μελών μιας κοινωνίας; Αν τα μέρη ευημερούν, θα ευημερεί και το σύνολο. Κατ’ επέκταση, η ατομική ελευθερία είναι προαπαιτούμενο για την κοινωνική ελευθερία. Αν μελετήσουμε λίγο καλύτερα τον τρόπο που λειτουργεί η ελεύθερη αγορά από τη σκοπιά του ατόμου, θα καταλάβουμε κατά πόσο ισχύει η παραπάνω άποψη ή αν είναι θεμελιωδώς ελαττωματική.
Ως οικονομικό σύστημα, αρχικά, ο καπιταλισμός συνεπάγεται την ιδιωτική ιδιοκτησία των παραγωγικών συντελεστών. Τα άτομα, δηλαδή, αναλαμβάνουν να παράγουν οικονομικά αγαθά και υπηρεσίες, με κυρίαρχο κίνητρο και στόχο το κέρδος. Ουσιαστικά, η διαδικασία αυτή, που φέρουν εις πέρας, είναι το επιχειρείν.
Προφανώς, για να μπορέσει ο ιδιώτης επιχειρηματίας να αποκομίσει κέρδος από μια παραγωγική δραστηριότητα πρέπει να βρει άλλα άτομα που ενδιαφέρονται για το προϊόν του, δηλαδή να εξυπηρετεί κάποια ανάγκη τους. Συνεπώς, η διεργασία αυτή ισοδυναμεί με την εξυπηρέτηση των αναγκών του κοινωνικού συνόλου. Σε αυτό το μοντέλο, ουσιαστικά, για πρώτη φορά αναπτύχθηκε μια νέα κατηγορία ανθρώπων που δεν ασχολούνται αποκλειστικά με τον εαυτό τους και την προσωπική τους επιβίωση, αλλά ασχολούνται και με τις επιθυμίες των υπολοίπων καταναλωτών. Αυτή είναι η ειδοποιός διαφορά του καπιταλισμού. Δημιουργεί ανθρώπους που τίθενται στην υπηρεσία του συνόλου, για να εξασφαλίσουν τα προς το ζην τους. Όσο καλύτερα ικανοποιούν με αυτά που παράγουν τους συνανθρώπους τους, τόσο περισσότερα κέρδη αποκομίζουν.
Στο σύστημα της ελεύθερης αγοράς, την απόλυτη εξουσία έχουν οι καταναλωτές, το κοινωνικό σύνολο, και όχι οι επιχειρηματίες που συχνά ταυτίζονται με τον πλούτο. Ο καταναλωτής κάθε φορά που αγοράζει ένα προϊόν, δίνει ψήφο εμπιστοσύνης στην επιχείρηση που το παράγει. Αν κάποιος επιχειρηματίας προσπαθήσει να βγάλει μεγαλύτερο κέρδος, ρίχνοντας την ποιότητα ή από την άλλη ανεβάζοντας την τιμή, ο καταναλωτής μπορεί να το ανιχνεύσει αυτό και να αγοράσει κάποιο άλλο προϊόν, που θα έχει καλύτερη σχέση ποιότητας-τιμής και θα ικανοποιεί καλύτερα τις ανάγκες του. Αν κάθε καταναλωτής λειτουργεί ορθολογικά, τότε η αγορά και άρα, στην προκειμένη περίπτωση, το σύνολο των καταναλωτών, θα μειώσει τις πωλήσεις αυτού του αγαθού και η επιχείρηση θα κινδυνεύσει να κλείσει. Σε αυτό το επίπεδο όντως η αγορά αυτορυθμίζεται, με την απληστία και τις κακές πρακτικές να “τιμωρούνται”. Κάπως έτσι κινείται η ελεύθερη οικονομία, βασικό χαρακτηριστικό της οποίας είναι κι ο ανταγωνισμός.
Κάποιος εδώ θα μπορούσε να αναρωτηθεί, αν ο άνθρωπος σήμερα, με όλη τη διαφήμιση και τους έντεχνους μηχανισμούς χειραγώγησης, μπορείς να είναι πραγματικά ελεύθερος να κινηθεί στην αγορά… Μα αυτή είναι πάλι η δύναμη της ελεύθερης οικονομίας, η απόλυτη πίστη κι ελευθερία στο άτομο, στον καταναλωτή που έχει τον απόλυτο έλεγχο και προσπαθεί να ικανοποιήσει καλύτερα τις ανάγκες του. Προφανώς και θέλουμε να πιστεύουμε ότι ο άνθρωπος ως έλλογο ον μπορεί να καλύψει τις ανάγκες του ορθολογικά. Αν πάλι αυτό δεν καθίσταται εφικτό, αποτελεί θέμα παιδείας και ευρύτερης καλλιέργειας, ώστε να αναστραφεί.
Η ελεύθερη αγορά, λοιπόν, είναι απόλυτα ηθική, γιατί βασίζεται στην ελεύθερη και εθελοντική συναλλαγή μεταξύ των ατόμων, των μελών μιας κοινωνίας. Σε αυτή μάλιστα, τουλάχιστον θεωρητικά, το κράτος δεν παρεμβαίνει ουσιωδώς και συνεπώς μεγιστοποιούνται οι επιλογές και οι δυνατότητες ελεύθερης απόφασης και οικονομικής δράσης του ατόμου. Εκτός κι αν θεωρήσουμε ανήθικη την ελευθερία… Μετά έρχεται η ευθύνη του να προασπίσει αυτή την ελευθερία και τα δικαιώματα όλων των πολιτών, ειδικά των ασθενέστερων.
Επίσης, πολλοί επικρίνουν την οικονομία της αγοράς ως ένα παιχνίδι μικρού αθροίσματος που δεν παράγει αξία, αλλά αφαιρεί από τον έναν και προσθέτει στον άλλον. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν ισχύει. Ας το δούμε με ένα απλό παράδειγμα. Θέλει κάποιος, λόγου χάρη, να αγοράσει μια μπριζόλα. Για να την αποκτήσει, όμως, πρέπει να καταβάλει κάποιο τίμημα. Έστω ότι κοστίζει 5 ευρώ. Για τον καταναλωτή, η μπριζόλα έχει μεγαλύτερη αξία από τα χρήματα αυτά και την αγοράζει. Για τον κρεοπώλη, από την άλλη, έχουν μεγαλύτερη αξία τα 5 ευρώ και συνεπώς πουλάει τη μπριζόλα. Σε αυτή τη συναλλαγή, όπως και σε κάθε σχεδόν συναλλαγή που συμβαίνει ελεύθερα και εθελοντικά στην αγορά, και οι δύο πλευρές νιώθουν ότι έχουν κερδίσει. Είναι μια κατάσταση win-win. Στην ελεύθερη αγορά, δηλαδή, όλοι μπορούν να κερδίσουν. Είναι κατάσταση θετικού αθροίσματος που προσφέρει στον καθένα.
Ακόμα κι ο υπέρογκος πλούτος των μεγάλων εταιριών, που έχει εμφανιστεί, “δε φύτρωσε σε κάποιο δέντρο”, αλλά παράχθηκε σταδιακά από τη μαζική ικανοποίηση των αναγκών των καταναλωτών. Αυτό δε συντελέστηκε μέσω του εξαναγκασμού, όπως σε άλλες κοινωνίες, αλλά με την ελεύθερη αγορά των προϊόντων που παρήχθησαν ή των υπηρεσιών που παρασχέθηκαν. Δε διακρίνω κάτι το ανήθικο ούτε εδώ.
Εκ του αποτελέσματος μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καπιταλισμός, με την υλική αφθονία που έχει δημιουργήσει, οδήγησε την ανθρωπότητα στη μεγαλύτερη περίοδο υλικής -και όχι μόνο- ευδαιμονίας στην ιστορία. Αυτό πιστοποιείται στην πράξη με τη βελτίωση των συνθηκών ζωής, με τις σύγχρονες καθημερινές διευκολύνσεις, την αύξηση του προσδόκιμου ζωής, καθώς και γενικότερα από τα ιστορικά χαμηλά ποσοστά απόλυτης και σχετικής φτώχειας στο Δυτικό κόσμο. Ο καπιταλισμός και το ελεύθερο εμπόριο οδήγησαν στην υπεραπόδοση της παγκόσμιας οικονομίας.
Η ελεύθερη αγορά, λοιπόν, όπως είδαμε, δεν είναι μόνο οικονομικά ανώτερη, αλλά και ηθικά ανώτερη από οποιονδήποτε άλλο τρόπο οργάνωσης της οικονομίας έχει δοκιμαστεί ανά τους αιώνες. Για αυτό και ο καπιταλισμός αντέχει…
Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1999 και είναι προπτυχιακός φοιτητής στο τμήμα Λογιστικής και Χρηματοοικονομικής του ΟΠΑ. Παρακολουθεί σεμινάρια και ημερίδες πολιτικής, οικονομίας, γεωπολιτικής και τεχνολογίας, ενώ συμμετέχει σε συνέδρια και προγράμματα προσομοίωσης πολιτικών θεσμών (Europa.S, ΠΠΔΣ, ΜΒΕ, MEUS). Στις δημοτικές εκλογές του 2019 ήταν υποψήφιος Δημοτικός Σύμβουλος στο Δήμο Βύρωνα, στην Αθήνα. Στο OffLine Post έφερε την ιδιότητα του Αρχισυντάκτη Οικονομικών κατά το διάστημα Ιούνιος 2019-Ιούνιος 2020.
