Η άσκηση δικαιοδοσίας από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο στην περίπτωση της Παλαιστίνης

Της Μαρίας Χαραλαμπίδου,

Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (ΔΠΔ) αποτελεί ένα μόνιμο όργανο άσκησης δικαστικής εξουσίας, αρμόδιο να κινήσει την ποινική δίωξη για πρόσωπα που διαπράττουν διεθνή εγκλήματα, όπως αυτά ορίζονται στο Καταστατικό της Ρώμης του 1998. Το Καταστατικό συνιστά την ιδρυτική του Συνθήκη, η οποία τέθηκε σε ισχύ την 1^η Ιουλίου του 2002, σηματοδοτώντας την έναρξη της λειτουργίας του Δικαστηρίου. Το ΔΠΔ έχει δικαιοδοσία μόνο για όσα εγκλήματα τελέσθηκαν μετά τη ημερομηνία που τέθηκε σε ισχύ το Καταστατικό του (Αρχή της μη αναδρομικότητας των νόμων, άρθρο 11 του Καταστατικού).

Σε αυτό το σημείο, θα διερευνήσουμε πώς λειτουργεί η δικαιοδοσία του ΔΠΔ επί αμφισβητούμενων εδαφών ή οιονεί κρατών, μελετώντας την περίπτωση της Παλαιστίνης. Ειδικότερα, το έτος 2008, το Ισραήλ προχωρά σε μεγάλη στρατιωτική επιχείρηση στη λωρίδα της Γάζας. Στόχος των Ισραηλινών δυνάμεων ήταν να σταματήσουν τη Χαμάς, που χρησιμοποιούσε ως βάση τη λωρίδα της Γάζας για να εκτοξεύει ρουκέτες κατά Ισραηλινών περιοχών.

Η επέμβαση του Ισραήλ προκάλεσε τεράστια ανθρωπιστική καταστροφή κι έπληξε θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Διαμαρτυρίες έρχονταν από όλες τις γωνιές του κόσμου γεγονός που ώθησε το Συμβούλιο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του ΟΗΕ να δημιουργήσει μια ανεξάρτητη Επιτροπή με υποχρέωση τη διερεύνηση ενδεχόμενων παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή κανόνων ανθρωπιστικού δικαίου στη λωρίδα της Γάζας. Οι απεσταλμένοι της Επιτροπής ολοκλήρωσαν τις έρευνές τους τον Σεπτέμβριο του 2009, δημοσιεύοντας τα πορίσματα και τις υποδείξεις τους σε μια έκθεση με την ονομασία «Γκόλντστοουν». Η έκθεση κατέληγε στο συμπέρασμα πως οι επιχειρήσεις του Ισραηλινού στρατού στρέφονταν κατά των ανθρώπων που κατοικούσαν στη λωρίδα της Γάζας, λόγω της υποστήριξης που δείχνουν προς στη Χαμάς και όχι εναντίον της Χαμάς καθαυτής.

Βάσει της έκθεσης Γκόλντστοουν τέθηκε και το ζήτημα διερεύνησης ενδεχόμενης ποινικής ευθύνης για τα διαπραχθέντα εγκλήματα. Η διαδικασία εισαγωγής του ζητήματος στο ΔΠΔ, βάσει της εισήγησης της Επιτροπής, έπρεπε να κινηθεί από το Συμβούλιο Ασφαλείας, δυνάμει του άρθρου 13(β) του Καταστατικού του ΔΠΔ.

Το ζήτημα που ανέκυψε, και φυσικά προκάλεσε σφοδρές αντιδράσεις από πλευράς του Ισραήλ, είναι το αν μπορούσε το Συμβούλιο Ασφαλείας να κινήσει τις διαδικασίες αναζήτησης ποινικής ευθύνης από το ΔΠΔ, θεμελιώνοντας τη δικαιοδοσία του από τη στιγμή που η Παλαιστίνη δεν είχε υπογράψει το καταστατικό του. Όπως ήδη γνωρίζουμε, τα συμβατικά κείμενα αναπτύσσουν ισχύ μόνο μεταξύ των μερών που έχουν συμβληθεί σε αυτά και δεν δημιουργούν υποχρεώσεις προς τρίτους (res inter alios acta). Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ωστόσο, η πρόταση της επιτροπής Γκόλντστοουν, που πρότεινε την εισαγωγή του ζητήματος από το ΣΑ, δέχθηκε σφοδρή κριτική.

Στις 21 Ιανουαρίου του 2001, η Παλαιστινιακή Αρχή εξέδωσε ψήφισμα, βάσει του οποίου αναγνωρίζει τη δικαιοδοσία του ΔΠΔ για εγκλήματα τελεσθέντα στο έδαφός της. Η επιτροπή Γκολντστόουν θεωρεί πως η διακήρυξη αυτή εμπίπτει στην παρ.3 του άρθρου 12 του Καταστατικού του ΔΠΔ, προχωρώντας σε μια διασταλτική και τελολογική ερμηνεία, δυνάμει της οποίας το ΔΠΔ θα ήταν σε θέση να εγκρίνει την αποδοχή της δικαιοδοσίας του από την Παλαιστινιακή Αρχή και επακολούθως ότι η Παλαιστίνη συνιστά κρατική οντότητα που εκπροσωπείται νομίμως από την Παλαιστινιακή Αρχή.

Γρήγορα, το ζήτημα απέκτησε διεθνείς διαστάσεις και πυροδότησε συζητήσεις  από μεγάλη μερίδα ακαδημαϊκών για το αν η Παλαιστίνη συνιστά όντως κράτος, βάσει του αρ. 12 παρ. 3 του Καταστατικού.

Η Παλαιστίνη σήμερα αναγνωρίζεται από 128 κράτη και διεκδικεί από τον ΟΗΕ την αποδοχή της ως κράτος. Εντούτοις, ακόμα κι αν η προσπάθεια της δεν ευοδωθεί, καθώς οι Ηνωμένες Πολιτείες, ως μόνιμο μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας, έχουν το δικαίωμα της αρνησικυρίας και δύνανται να μπλοκάρουν οποιαδήποτε διαδικασία, η Γενική Συνέλευση έχει δώσει το χρίσμα της αναγνώρισης τον Δεκέμβριο του 2012 με το υπ’ αρ. 67/19 ψήφισμά της και αποδίδοντας στην Παλαιστίνη τη θέση του «κράτους παρατηρητή».

Ως εκ τούτου, η αποδοχή της δικαιοδοσίας του ΔΠΔ από πλευράς Παλαιστίνης κρίνεται έγκυρη και το ΔΠΔ αποκτά εξουσία διεξαγωγής προκαταρκτικής έρευνας για πιθανά εγκλήματα που τελέσθηκαν στο έδαφός της από την 1η Ιουλίου 2002, ημερομηνία που τέθηκε σε ισχύ το Καταστατικό (άρθρο 11, παρ 1.).

Ακόμα και αν δεχτούμε όμως ότι η Παλαιστίνη δεν λαμβάνει της αναγνώρισης που απαιτείται για να συμβληθεί στο καταστατικό, θεωρούμε πως η εκκίνηση των ερευνών από το ΔΠΔ μπορεί να γίνει κατόπιν πρωτοβουλίας του Συμβουλίου Ασφαλείας, δυνάμει του άρθρου 13(β).

Δεν πρέπει να λησμονούμε, επίσης, πως το ΔΠΔ δεν μπορεί να προχωρήσει στην αναγνώριση ενός κράτους. Το μόνο που κάνει είναι να ελέγξει το αν συντρέχουν οι προϋποθέσεις για να ασκήσει τη δικαιοδοσία του, δυνάμει του άρθρου 12 και της ορθής ερμηνείας του όρου «κράτος».

Ανατρέχοντας στη νομολογία, υφίσταται νομικό προηγούμενο για την Παλαιστίνη από την Υπόθεση των Νήσων Κουκ, τα οποία, αν και υπάγονται στη Νέα Ζηλανδία, συνιστούν αυτοδιοικούμενη νομική προσωπικότητα (επιλύουν μόνα τα εσωτερικά τους ζητήματα) και θεωρούνται κράτος από το ΔΠΔ.

Στη συνέχεια, η Παλαιστίνη καταθέτει την 1^η Ιανουαρίου 2015 την κατ’ άρθρο 12 παρ.3 του καταστατικού δήλωση αποδοχής της ad hoc δικαιοδοσίας του Δικαστηρίου για όσα εγκλήματα τελέσθηκαν στα εδάφη της από τις 13 Ιουνίου 2014 και μετά. Το Δικαστήριο αποδέχθηκε τη δήλωση.

Η παράγραφος 2 του άρθρου 126 του Καταστατικού επισημαίνει πως το Δικαστήριο δεν μπορεί να διεξάγει έρευνα για τα εγκλήματα που τελέσθηκαν σε Παλαιστινιακά εδάφη ή σε υπηκόους της από την 1^η Απριλίου και μετά. («Για κάθε Κράτος που επικυρώνει, αποδέχεται, εγκρίνει ή προσχωρεί στο παρόν Καταστατικό, μετά την κατάθεση του 60ού εγγράφου επικύρωσης, αποδοχής, έγκρισης ή προσχώρησης, το Καταστατικό τίθεται σε ισχύ την πρώτη ημέρα του μήνα, μετά την εξηκοστή ημέρα από την κατάθεση από το Κράτος αυτό του εγγράφου της επικύρωσης, αποδοχής, έγκρισης ή προσχώρησης»).

Σε αυτό το σημείο αξίζει να υπογραμμίσουμε πως το αρ. 11 παρ.2 δίνει τη δυνατότητα σε ένα κράτος που συμβάλλεται στο καταστατικό να προβεί και στην κατ’ άρθρον 12 παρ. 3 δήλωση αποδοχής της ad hoc δικαιοδοσίας του Δικαστηρίου. Με αυτό τον τρόπο, το Δικαστήριο αποκτά την ευχέρεια να διερευνήσει εγκλήματα που ξεκίνησαν να τελούνται τόσο πριν από το χρονικό σημείο επικύρωσης του Καταστατικού όσο και πριν το χρόνο αποδοχής της ad hoc δικαιοδοσίας, με την προϋπόθεση πως συνιστούν διαρκή εγκλήματα.

Έτσι, βάσει όσων έχουν ήδη λεχθεί, η Παλαιστινιακή Αρχή δήλωσε νόμιμα πως αποδέχεται την ad hoc δικαιοδοσία του ΔΠΔ για εγκλήματα που διαπράχθηκαν στην επικράτειά της από τις 13 Ιουνίου 2014 ως την 1^η Ιανουαρίου 2015, δίνοντας στο Δικαστήριο τη δυνατότητα να διεξάγει προκαταρκτική έρευνα για ενδεχόμενα εγκλήματα που τελέστηκαν κατά τις στρατιωτικές επιχειρήσεις του Ισραήλ το καλοκαίρι του 2014. Βέβαια, οφείλουμε να τονίσουμε ότι για να ασκήσει τη δικαιοδοσία του πρέπει πρώτα να αποδεχθεί πως η Λωρίδα της Γάζας βρίσκεται στην παλαιστινιακή επικράτεια. Τέλος, η αρμοδιότητα του Δικαστηρίου δε σταματά στην υποβολή κατηγοριών μόνο εναντίον των Ισραηλινών, αλλά αφορά όλα τα διαπραχθέντα σε παλαιστινιακό έδαφος εγκλήματα, συμπεριλαμβανομένων και όσα τελέσθηκαν από Παλαιστίνιους.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Ορφανός, Σάββας, «Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο. Δογματική και νομολογιακή προσέγγιση», Νομική Βιβλιοθήκη, 2022
• Τσιλώνης,  Βίκτωρ,  «Η δικαιοδοσία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου», Νομική Βιβλιοθήκη, 2017
• Τσιλώνης, Βίκτωρ, «Η δικαιοδοσία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου: οι προϋποθέσεις άσκησης», διδακτορική διατριβή, 2016, διαθέσιμο εδώ