Της Άννας-Μαρίας Τοκμακίδου,
Υπάρχουν περιπτώσεις που η γέννηση ενός παιδιού εμφανίζεται ως η συνέπεια κάποιου ιατρικού σφάλματος. Αυτό μπορεί να συμβεί υπό δύο εκδοχές. Στην πρώτη, οι γονείς του παιδιού προσπαθούν, με τη βοήθεια της ιατρικής επιστήμης, να αποφύγουν την τεκνοποιία μέσω ιατρικών πράξεων που αποσκοπούν είτε στον αποκλεισμό της αναπαραγωγής γενικά (αντισύλληψη, στείρωση) είτε στην τεχνητή διακοπή της εγκυμοσύνης και αυτές οι πράξεις είτε εκτελέστηκαν πλημμελώς από το γιατρό είτε ο γιατρός δεν ενημέρωσε σωστά σχετικά με τις πιθανότητες αποτυχίας τους, με συνέπεια να γεννηθεί το παιδί. Οι παραπάνω περιπτώσεις περιγράφονται διεθνώς με τον όρο “wrongful conception” ή “wrongful pregnancy”, ενώ στα ελληνικά λέγονται «ανεπιθύμητες γεννήσεις». Οι ιατρικές πράξεις αποφυγής ή διακοπής της κύησης θεωρούνται ως όψη του δικαιώματος απόκτησης απογόνων που αποτελεί περιεχόμενο του δικαιώματος στην προσωπικότητα (ΑΚ 57).
Μια δεύτερη εκδοχή του ζητήματος εμφανίζεται όταν το ιατρικό σφάλμα ή η παράλειψη της συναίνεσης του ενημερωμένου ασθενούς δεν επέτρεψαν την έγκαιρη διάγνωση, κατά τη διάρκεια της κύησης, προβλήματος υγείας που υπήρχε εξαρχής στο παιδί ή ήταν μη αναστρέψιμο. Πιο συγκεκριμένα, ο γιατρός παρέλειψε να χρησιμοποιήσει ή χρησιμοποίησε εσφαλμένα τα διαγνωστικά μέσα του προγεννητικού ελέγχου ή δεν ενημέρωσε σχετικά τους γονείς και η μητέρα δεν προχώρησε στην άμβλωση, όπως θα έκανε αν γνώριζε το πρόβλημα. Ένα συναφές παράδειγμα είναι η περίπτωση που ο γυναικολόγος παρέλειψε να υποβάλει στην εξέταση της αμνιοκέντησης εγκύου άνω των 35 ετών, ή νεότερη, αλλά με βεβαρημένο ιστορικό, με συνέπεια να γεννηθεί παιδί με τρισωμία 21 (σύνδρομο Down). Για τις περιπτώσεις αυτές χρησιμοποιούνται διεθνώς οι όροι “wrongful life” και “wrongful birth”. Χαρακτηριστικό είναι ότι το σφάλμα του γιατρού δεν προκαλεί το πρόβλημα υγείας του παιδιού, που ήταν έτσι και αλλιώς μη αναστρέψιμο, αλλά ουσιαστικά εμποδίζει την επιλογή των γονέων να αποτρέψουν την γέννησή του με επιτρεπτή τεχνητή διακοπή της κύησης (ΠΚ 304 παρ.4 στοιχ.β).
Οριακές είναι οι περιπτώσεις όπου η εσφαλμένη ιατρική πράξη που αιτιακά οδήγησε στη γέννηση ενός άρρωστου παιδιού έλαβε χώρα πριν τη σύλληψή του (preconception wrong). Αυτές θα αντιμετωπιστούν ως προσβολές της υγείας του παιδιού (ΑΚ 929) και δεν εντάσσονται στην κατηγορία των σφαλμάτων κατά τον προγεννητικό έλεγχο. Υποστηρίζεται και η αντίθετη γνώμη.
Οι δύο εκδοχές διακρίνονται εμφανώς μεταξύ τους. Στις ανεπιθύμητες γεννήσεις, οι γονείς είχαν αποφασίσει ότι δεν επιθυμούσαν τη γέννηση παιδιού και η ιατρική παρέμβαση στοχεύει ακριβώς στην αποτροπή της σύλληψης ή γέννησης παιδιού, ανεξάρτητα από την υγεία του. Από την άλλη, στις περιπτώσεις wrongful life οι γονείς αρχικά επιθυμούσαν να αποκτήσουν παιδί, αλλά θα είχαν την αντίθετη βούληση αν ήξεραν το πρόβλημα υγείας του. Οι γονείς προσφεύγουν στην ιατρική βοήθεια για την παρακολούθηση της κύησης και του τοκετού και αποβλέπουν στη γέννηση ενός υγιούς παιδιού. Και στις δύο περιπτώσεις δημιουργείται το ερώτημα αν υπάρχουν αξιώσεις αποζημίωσης των γονέων εναντίον του γιατρού που δεν τήρησε τις υποχρεώσεις επιμέλειας του επαγγέλματός του.
Προκειμένου να απαντηθεί το παραπάνω, είναι κρίσιμο να διευκρινιστεί πρώτα αν μπορεί να γίνει αποδεκτή η ύπαρξη περιουσιακής ζημίας και ηθικής βλάβης των γονέων του ανεπιθύμητου παιδιού. Είναι γεγονός ότι η γέννηση ενός παιδιού έχει αποφασιστική επίδραση σε πολλές πτυχές της ζωής, της περιουσιακής κατάστασης και της προσωπικότητας της μητέρας και του κατά το νόμο πατέρα του. Είναι όμως το παιδί για τους γονείς του «ζημία» αποκαταστατέα; Αυτό που ισχύει γενικά στην αστική ευθύνη είναι ότι η επιβάρυνση ενός προσώπου με υποχρέωση συνιστά ζημία του. Στην έννοια της περιουσιακής ζημίας υπάγεται κάθε επιβλαβές αποτέλεσμα που υπέστη ο ζημιωθείς σε όλη του την περιουσία.
Το βασικότερο επιχείρημα που προβάλλεται εναντίον της αναγνώρισης αξίωσης αποζημίωσης και χρηματικής ικανοποίησης λόγω ηθικής βλάβης υπέρ των γονέων είναι ότι η αποδοχή της σημαίνει ότι, ως ζημιογόνο γεγονός, θεωρείται η ύπαρξη ανθρώπου, κάτι που φαίνεται να αντίκειται στη συνταγματική προστασία της ανθρώπινης αξίας. Ωστόσο, το στοιχείο ότι η γέννηση αυτή καθαυτή αξιολογείται ως θετικό γεγονός δεν δικαιολογεί να αγνοείται ότι το ίδιο γεγονός προκαλεί πράγματι ζημία με την έννοια της δέσμευσης της περιουσίας του ζημιωθέντος με πρόσθετες υποχρεώσεις, παρά τη βούλησή του. Η ανεύρεση μιας δογματικά άψογης λύσης είναι μάλλον ανέφικτη. Η άποψη που δέχεται την αποκατάσταση της περιουσιακής και ψυχικής επιβάρυνσης των γονέων από μια ανεπιθύμητη γέννηση δεν κρίνεται δογματικά ανεπίτρεπτη και τα προβαλλόμενα επιχειρήματα εναντίον της είναι μάλλον ανεπαρκή.
Το δικαίωμα του προσώπου στην απόκτηση απογόνων θεωρείται έκφανση του δικαιώματος στην προσωπικότητα (ΑΚ 57) και περιλαμβάνει και την ελευθερία του προσώπου να αποφασίσει αν και πότε θα τεκνοποιήσει. Είναι ελεύθερο να χρησιμοποιήσει τις νόμιμες εφαρμογές της ιατρικής που αποβλέπουν στην αποτροπή ή στη διακοπή της εγκυμοσύνης, ώστε να αποφύγει να αποκτήσει παιδί. Το ιατρικό σφάλμα που προκαλεί μια ανεπιθύμητη γέννηση παιδιού προσβάλλει τη συνειδητή επιλογή του προσώπου να μην τεκνοποιήσει, ως έκφανση της προσωπικότητάς του και οι αξιώσεις αποζημίωσης που έχει θεμελιώνονται στα α. 57 παρ. 2 και 59 ΑΚ.
Στις περιπτώσεις wrongful life, όταν έχουν διαπιστωθεί, με τα σύγχρονα μέσα προγεννητικής διάγνωσης, ενδείξεις σοβαρής ανωμαλίας του εμβρύου, που επάγονται τη γέννηση παθολογικού νεογνού και εφόσον πληρούνται και οι λοιπές προϋποθέσεις του νόμου (ΠΚ 304), η διακοπή της κύησης εμφανίζεται κατ’ εξαίρεση ως δικαιολογημένη πράξη. Η επιλογή της εγκύου να διακόψει μια τέτοια κύηση έχει ως συνταγματικό θεμέλιο τη διάταξη του α. 5 παρ.1 του Συντ., που προστατεύει την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου καθολικά, προστατεύοντας παράλληλα και όλα τα επιμέρους δικαιώματα που απορρέουν απ’ αυτή και ορισμένες προεκτάσεις τους.
Τέτοια προέκταση είναι και η επιλογή ή μη της μητρότητας στις περιπτώσεις που ο νόμος επιτρέπει μία τέτοια επιλογή. Αν, λοιπόν, η έγκυος παρακωλυθεί στην απόλαυση αυτής της νόμιμης επιλογής, προσβάλλεται παράνομα στην προσωπικότητά της κατά την έννοια του ΑΚ 57, και αν η προσβολή είναι υπαίτια δικαιούται να αξιώσει την ικανοποίηση της ηθικής βλάβης της (ΑΚ 59). Στο σημείο αυτό είναι σκόπιμο να διευκρινιστεί ότι οι όροι «σοβαρή ανωμαλία του εμβρύου» και «παθολογικό νεογνό» πρέπει να ερμηνεύονται στενά. Έτσι, θα θεωρούνται τέτοιες μόνο εκείνες οι περιπτώσεις που πρόκειται να γεννηθεί παιδί που θα πάσχει από μια ιδιαίτερα βαριά νόσο μη ιάσιμη ή μη αντιμετωπίσιμη ιατρικά, ώστε να παρίσταται σκληρό και καταχρηστικό να ζητηθεί από τη έγκυο η συνέχιση της κύησης.
Με βάση τη θεωρία της διαφοράς, η αποζημίωση αποσκοπεί να επαναφέρει τους ζημιωθέντες γονείς στην οικονομική κατάσταση που θα βρίσκονταν αν δεν είχε μεσολαβήσει η παράνομη προσβολή της προσωπικότητάς τους. Η αποζημίωση μπορεί να περιλαμβάνει τις ζημίες που οφείλονται τόσο στην ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη (δαπάνες, νοσήλια, διαφυγόν κέρδος λόγω απουσίας της γυναίκας από την εργασία κλπ.), όσο και στην ίδια την απόκτηση του παιδιού (διατροφή). Στις περιπτώσεις wrongful life, επειδή οι γονείς ήθελαν και σκόπευαν να αποκτήσουν παιδί, ήταν έτοιμοι να αναλάβουν τις δαπάνες διατροφής του, γι’ αυτό πειστικότερη φαίνεται η λύση της μειωμένης αποζημίωσης. Η επιβάρυνση που πραγματικά έχουν οι γονείς είναι τα πρόσθετα έξοδα που οφείλονται στην ασθένεια του παιδιού.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Παραδόσεις Αστικής Ιατρικής Ευθύνης. Διάλογος με τη Νομολογία. Κατερίνα Φουντεδάκη, σελ. 154-174. Εκδοτικός Οίκος: Νομική Βιβλιοθήκη ΑΕΒΕ 2018
