Του Νικόλαου Τσελέντη,
Η Κεντρική Ασία παρουσιάζει έντονο γεωπολιτικό ενδιαφέρον, αποτελούμενη από κράτη που διετέλεσαν υπό σοβιετική διακυβέρνηση. Με εξαίρεση το Αφγανιστάν, λόγω της εξέχουσας θέσης του στον Ψυχρό Πόλεμο, το Καζακστάν, το Ουζμπεκιστάν, το Τατζικιστάν, το Κιργιστάν και το Τουρκμενιστάν ανεξαρτητοποιήθηκαν από τη Σοβιετική Ένωση μόλις εκείνη κατέρρευσε, το 1991, διατηρώντας όμως στενούς δεσμούς με τη Μόσχα. Αυτό φάνηκε περίτρανα και στον τύπο καθεστώτος που εκείνα επέλεξαν, εγκαθιδρύοντας ψευδεπίγραφες δημοκρατίες με προσωποπαγή, στα όρια της λατρείας, χαρακτήρα. Στο δε Καζακστάν, ο Πρόεδρος Nursultan Nazarbayev σχεδόν ταυτίστηκε με την πορεία της χώρας του, αφού παρέμεινε στην εξουσία επί 29 συναπτά έτη (1990-2019).
Ο Nazarbayev, κατά τη διάρκεια της μακροχρόνιας θητείας του, προσπάθησε να «θάψει» τις θύμησες του σοσιαλισμού και των αρνητικών του συνεπειών στην οικονομία. Εκμεταλλευόμενος την αφθονία του Καζακστάν σε φυσικούς πόρους (πετρέλαιο, φυσικό αέριο, ουράνιο και διάφορα μέταλλα) και τις αναρίθμητες ευκαιρίες για συσσώρευση πλούτου με θεμιτά κι αθέμιτα μέσα, δημιούργησε μια πανίσχυρη οικονομία, της οποίας τα οφέλη καρπώθηκε μια αναδυόμενη, φίλα προσκείμενη σε αυτόν, πολιτική ελίτ. Η οικονομική ανάπτυξη ευοδώθηκε, επιπλέον, χάρη στην ανάκαμψη της Ρωσικής Ομοσπονδίας στο λυκαυγές της νέας χιλιετίας, όταν ο πιστός σύμμαχος Vladimir Putin πάταξε στο εσωτερικό την τεταμένη διαφθορά, την οποία συγκέντρωσε πέριξ του Κρεμλίνου, και προώθησε τα ενεργειακά αποθέματα στη Γηραιά Ήπειρο, αλλά και στην άνοδο της Κίνας, που ενέταξε το Καζακστάν στον περιβόητο «δρόμο του μεταξιού» (Belt & Road Initiative). Βέβαια, η συνέχεια δεν ήταν εξίσου καλή.
Το επιχειρηματικό–πολιτικό πλάνο του Καζάκου Προέδρου στόχευε αποκλειστικά στην οικονομική ευμάρεια, πιστεύοντας πως η αυταρχική του προσωπικότητα δεν θα συνιστούσε εμπόδιο, εφόσον παρεχόταν στους πολίτες ένα υψηλό βιοτικό επίπεδο. Η θεώρησή του αποδείχθηκε επιτυχής, τουλάχιστον μέχρι να επηρεαστεί πλήρως από τη μεταστροφή του διεθνούς περιβάλλοντος και την επακόλουθη κρίση της τελευταίας δεκαετίας. Πράγματι, το Καζακστάν γνώρισε ύφεση το 2010 και οι ανισότητες άρχισαν να διογκώνονται, με αποτέλεσμα να αναβλύζουν στην επιφάνεια οι μακροχρόνιες, λανθασμένες κυβερνητικές εκτιμήσεις και η εμποτισμένη με διαφθορά κουλτούρα εντός της κοινωνίας. Σε αυτό το ντόμινο εξελίξεων προστέθηκαν οι κυρώσεις του μεγαλύτερου εταίρου του (προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία το 2014) και η πανδημία του κορωνοϊού, εκτοξεύοντας τον πληθωρισμό και οδηγώντας τη χώρα σε ακραία φτώχεια (το 60% των νεογνών διαβιούν στο όριο της πενίας).
Ενόσω οι «πληγές του Φαραώ» μάστιζαν διαδοχικά το Καζακστάν, ο Nazarbayev προέβη σε μία αιφνίδια κίνηση, που τάραξε τα πολιτικά «νερά» στην επικράτειά του. Συγκεκριμένα, ανακοίνωσε την απόσυρσή του από το προεδρικό αξίωμα, προσβλέποντας σε μία μετάβαση “à la russe”, όπου ο Putin διαδέχθηκε τον Boris Yeltsin και έβγαλε τη Ρωσία από τις επικίνδυνες ατραπούς. Έτσι, σαν μία φθηνή απομίμηση, ο Qassym-Jomart Tokayev ανακηρύχθηκε Πρόεδρος σε μία αμφιλεγόμενη εκλογική διαδικασία, ενώ ο Nazarbayev μάλλον κινούσε τα νήματα, παρά είχε δώσει χώρο στη νέα γενιά (Medvedev και Putin 2008-2012). Τα πρώτα δείγματα δυσαρέσκειας εκφράστηκαν ήδη από το 2019, σε διαμαρτυρίες με συνθήματα όπως #AdilSailayUshin (ελεύθερες εκλογές) και #Ihavethechoice, και ιδρύθηκε η οργάνωση πολιτικών δικαιωμάτων Oyan Qazaqstan (Ξύπνα Καζακστάν!).
Η κατάσταση εκτραχύνθηκε έτι περαιτέρω στις αρχές του 2022, με την κατακόρυφη αύξηση των τιμών στα καύσιμα να είναι η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Κατά μήκος της χώρας, από τις απομακρυσμένες επαρχίες μέχρι τα μεγάλα αστικά κέντρα, ξέσπασαν διαδηλώσεις, οι οποίες κορυφώθηκαν στο Almaty και προκάλεσαν σωματικές και υλικές ζημίες. Ο Tokayev, ορώμενος ότι τα περιστατικά βίας προέρχονταν από μαχητικές ομάδες του εξωτερικού και όχι από τους δυσανασχετούντες Καζάκους πολίτες, εξουσιοδότησε τα σώματα ασφαλείας να καταπνίξουν τις παράνομες δραστηριότητες, μα επί ματαίω. Τότε, στράφηκε στον Οργανισμό Συνθήκης Συλλογικής Ασφάλειας (Collective Safety Treaty Organization – CSTO), μια στρατιωτική συμμαχία έξι μετασοβιετικών κρατών (Ρωσία, Καζακστάν, Αρμενία, Λευκορωσία, Κιργιστάν και Τατζικιστάν) που συστάθηκε το 1992 με πρωτοβουλία της Ρωσίας, ο οποίος –για πρώτη φορά στα χρονικά του– ενέκρινε την ανάπτυξη εξωεδαφικών συμμαχικών δυνάμεων. Περίπου 2.000 στρατιώτες στάλθηκαν στο Καζακστάν και εντός 7 ημερών απέκρουσαν τον κίνδυνο, επαναφέροντας τη σταθερότητα.
Ο Tokayev, προς αποποίηση ευθυνών για την πολιτική σαθρότητα του συστήματος, διόρισε άμεσα νέο Υπουργικό Συμβούλιο, το οποίο εγκρίθηκε από το Κοινοβούλιο. Στους κόλπους του νεοσυσταθέντος Υπουργικού Συμβουλίου δεν συμπεριλήφθηκε ο Nazarbayev, γεγονός που σήμανε την επισημοποίηση της ρήξης των δύο ισχυρών ανδρών του Καζακστάν. Επιπλέον, ο Πρόεδρος δεσμεύτηκε να υλοποιήσει το μεγαλόπνοο όραμά του, σχετικά με την ολική αναδιάρθρωση κάθε πτυχής της καθημερινής ζωής, προσφέροντας μια δεύτερη ευκαιρία στους πολίτες του. Όπερ και εγένετο. Την Κυριακή 5 Ιουνίου, διεξήχθη δημοψήφισμα για την αναθεώρηση του 1/3 των διατάξεων του Συντάγματος, που, σύμφωνα με την Κεντρική Εκλογική Επιτροπή, υπερψηφίστηκε με 77%, ενώ το ποσοστό της προσέλευσης άγγιξε το 68%. Βάσει των προτεινόμενων μεταρρυθμίσεων, το υπερ-προεδρικό πολίτευμα θα παραγκωνισθεί, θα αφαιρεθεί ο τίτλος του “Elbasy” (επικεφαλής του κράτους) από τον Nazarbayev και θα απαγορευθεί ο νεποτισμός.
Ποιες οι προβλέψεις για το εσωτερικό και πώς αντέδρασαν τα όμορα κράτη;
Διεθνείς φορείς που παρακολούθησαν επισταμένως τη διαδικασία του δημοψηφίσματος, δήλωσαν ότι το αποτέλεσμα ήταν απολύτως νόμιμο, χωρίς ίχνος νοθείας. Παρόλα αυτά, έθιξαν το ζήτημα της μη συμμετοχής της Κοινωνίας των Πολιτών στην καταγραφή των τροπολογιών του Συντάγματος και την αοριστολογία του περιεχομένου της κεντρικής πρόβλεψης για τον τερματισμό των υπερεξουσιών του Προέδρου. Ουσιαστικά, ο Tokayev φαίνεται πως διατηρεί τον πλήρη έλεγχο της καζακικής πολιτικής, έχοντας το δικαίωμα να διορίζει Πρωθυπουργό και βασικά στελέχη του Υπουργικού Συμβουλίου και να ασκεί βέτο σε νομοθετικές πράξεις. Ακόμη, έστω ότι οι προθέσεις του Tokayev είναι ειλικρινείς και επιθυμεί πραγματικά την εδραίωση της δημοκρατίας, κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι οι μεταρρυθμίσεις δεν θα λάβουν την δρόμο της περεστρόικα επί Gorbachev, που επιτάχυναν το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης και αποσταθεροποίησαν το διεθνές τοπίο.
Οι άμεσα ενδιαφερόμενοι «παίκτες» της Κεντρικής Ασίας, η Ρωσία και η Κίνα, αντιτίθενται σθεναρά σε οποιαδήποτε ενέργεια, ικανή να ταράξει την ήπειρο. Αφενός, η Ρωσία μοιράζεται ένα από τα μεγαλύτερα εσωτερικά σύνορα στον κόσμο με το Καζακστάν, στο οποίο κατοικεί μία ρωσική μειονότητα 4 εκατομμυρίων, και συντηρεί τη φιλία της με τα πρώην σοβιετικά κράτη, τρέφοντας και βοηθώντας τον αυταρχισμό τους (Lukashenko, Yanukovych)∙ αποδεικνύει, μάλιστα, ότι μπορεί να επιδείξει ισχύ στο εξωτερικό όταν διακυβεύονται ζωτικά συμφέροντα (Σουδάν, Συρία, Λευκορωσία). Η Κίνα, αφετέρου, απορρίπτει κάθε βλέψη για εδαφικό αυτονομισμό και βίαιη τρομοκρατία, επιζητώντας σταθερότητα στην Ασία για να περατώσει το πλάνο «Μια Ζώνη κι Ένας Δρόμος». Να σημειωθεί, όμως, ότι σε αρκετές περιπτώσεις Ρωσία και Κίνα διασταυρώνουν τα «ξίφη» τους σε περιοχές, όπως το Καζακστάν.
Συμπερασματικά, το Καζακστάν έχει την ευκαιρία να βιώσει μια μεστή αλλαγή και να θέσει τα θεμέλια για το αποκαλούμενο «Νέο Καζακστάν» ή τη «Δεύτερη Δημοκρατία». Οι πολίτες του κατέδειξαν με τρόπο σαφή τη βούλησή τους να αποτάξουν την αυταρχική τους ιστορία και να γυρίσουν επιτέλους σελίδα. Αλλά αυτό δεν αρκεί. Χρειάζεται να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων ο Πρόεδρος Tokayev και να χαράξει την πολιτική που οραματίζεται και υπόσχεται διαρκώς. Όμως, χωρίς την απαραίτητη σύνεση, είναι πολύ πιθανό να προκαλέσει τη μήνη της ασιατικής γειτονιάς, η οποία δεν φημίζεται για τα δημοκρατικά ιδεώδη και την αυτοσυγκράτηση. Ας ελπίσουμε ο «αέρας» αλλαγής να μην καταλήξει σε στρόβιλο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Rebalancing power in Central Asia, GIS Reports, διαθέσιμο εδώ
- Kazakhstan holds referendum to amend constitution, Al Jazeera, διαθέσιμο εδώ
- Kazakhstan and the importance of stability in Central Asia, meer.com, διαθέσιμο εδώ
- Kazakhstan holds referendum to move past Nazarbayev era, France24, διαθέσιμο εδώ
- Kazakhstan: The End of Autocratic Inertia? The Cambridge Language Collective, διαθέσιμο εδώ
