Του Θάνου Ρούτση,
Τα τέλη της δεκαετίας του 1980 σηματοδοτούν στην Ανατολική Ευρώπη, και όχι μόνο, μια περίοδο ριζικών αλλαγών. Μεταξύ των ετών 1989-1991, καταρρέουν οι ανατολικοευρωπαϊκές λαϊκές δημοκρατίες μαζί με την ίδια τη Σοβιετική Ένωση. Αυτό, με τη σειρά του, επέτρεψε σε αρκετά έθνη να ανακτήσουν ή να αποκτήσουν για πρώτη φορά την ανεξαρτησία τους. Παράλληλα, οδήγησε αρκετά εκατομμύρια πολίτες στον επανακαθορισμό της ταυτότητάς τους. Πλέον, όμως, οι καιροί είχαν αλλάξει σε σχέση με παλαιότερες παρόμοιες περιπτώσεις. Πρόκειται για την πρώτη «επαναστατική» διαδικασία, η οποία μεταδίδεται ζωντανά μέσα από τις τηλεοράσεις. Εγκαινιάζεται, θα έλεγε κανείς, η περίοδος των «μιντιακών επαναστάσεων».
Αν και η διαδικασία ριζικής αλλαγής του πολιτικού και πολιτειακού καθεστώτος δεν έλαβε χώρα μόνο στο έδαφος της Τσεχοσλοβακίας, αλλά και σε εδάφη άλλων κρατών του λεγόμενου «Ανατολικού Μπλοκ», ο όρος Βελούδινη Επανάσταση επινοήθηκε μόνο για την περίπτωσή της. Σε γενικές γραμμές, η ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης είναι γεμάτη από περιπτώσεις προσπαθειών ανατροπής της υπάρχουσας πολιτειακής κατάστασης. Εξαιτίας της συνεχούς ύπαρξης ισχυρών κοινωνικών εντάσεων στο εσωτερικό της, η ηγεσία της Ε.Σ.Σ.Δ. είχε λάβει τα μέτρα της, ποινικοποιώντας κάθε μορφή αντιπολίτευσης.
Χαρακτηριστικό αυτής της αμφισβήτησης της κομμουνιστικής ηγεσίας ήταν η εμφάνιση σε όλες τις χώρες του Ανατολικού Μπλοκ κατά τη δεκαετία του 1960 αμφισβητιών που αποκλήθηκαν αντιφρονούντες. Επρόκειτο για διανοούμενους που απαιτούσαν ριζική αποσταλινοποίηση. Όσο περνούσαν τα χρόνια, οι κριτικές τους γίνονταν όλο και πιο ριζοσπαστικές. Εντούτοις, ελάχιστοι από αυτούς πήραν μέρος στα γεγονότα της δεκαετίας του 1980 και ο ρόλος τους παρέμεινε περιθωριακός. Μόνο λίγοι κατάφεραν να εκφράσουν μια ουσιαστική πολιτική αμφισβήτηση.
Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1980, ωστόσο, καμία εξέγερση δεν κατέστη ικανή να ταρακουνήσει σοβαρά τα σοβιετικού τύπου καθεστώτα που υπήρχαν. Αυτό συνέβη κυρίως λόγω του επιπέδου καταστολής που η σοβιετική ηγεσία είχε επιβάλει. Επίσης, σημαντικό ρόλο έπαιζε το μονοπώλιο που τα κομμουνιστικά κόμματα διέθεταν στην πολιτική σφαίρα, αλλά και στα μέσα ενημέρωσης, καθώς και ο έλεγχος της ιδιοκτησίας. Το σύνολο αυτών των προνομίων που απολάμβανε η ηγεσία των καθεστώτων τους επέτρεπε να αποκαθιστούν την τάξη και να μην επιτρέπουν την εμφάνιση κινημάτων αντιπολίτευσης.
Η αρχή του τέλους για το οικοδόμημα του σοβιετικού κομμουνισμού για πολλούς ξεκίνησε λόγω μεταρρυθμίσεων που εισήχθησαν στο εσωτερικό του ίδιου του κράτους. Το 1985, ο Mikhail Gorbachev επιδίωξε να ενισχύσει το σύστημα που βρισκόταν σε βαθιά κρίση και εξήγγειλε τη λεγόμενη Περεστρόικα. Στόχος ήταν ο εκσυγχρονισμός της οικονομίας, πράγμα που έπρεπε να συνοδεύεται με χαλάρωση της λογοκρισίας, με εκδημοκρατισμό της λειτουργίας του κόμματος και άλλες ελευθερίες. Όταν, όμως, αυτό συνέβη και η αντιπολίτευση ενισχύθηκε, ο Gorbachev ξεκίνησε να πιέζει τις κυβερνήσεις των κρατών να διαπραγματευτούν μαζί της.
Οι διαπραγματεύσεις αυτές, ωστόσο, αντί να ενισχύσουν το καθεστώς με την είσοδο νέων προσώπων στους κυβερνητικούς σχηματισμούς, αποδείχθηκαν μέσο εξάρθρωσης του υπάρχοντος συστήματος. Στην ουσία, οι διαπραγματεύσεις αποκάλυψαν την αδυναμία του συστήματος, πράγμα που διευκόλυνε την εμφάνιση σε πολλές χώρες αντιπολιτευτικών ομάδων. Στην Τσεχοσλοβακία αυτή ονομάστηκε «Φόρουμ Πολιτών». Ανάμεσα στον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο του 1989, κάθε παραχώρηση των καθεστώτων επιτύγχανε μόνο να επιταχύνει την απώλεια όλων των εξουσιών τους. Οι ηγέτες τους καθαιρέθηκαν, οι κεντρικές επιτροπές παραιτήθηκαν, καταργήθηκε ομόφωνα ο μονοκομματισμός, ενώ προκηρύχθηκαν και ελεύθερες εκλογές.
Στην Τσεχοσλοβακία, συγκεκριμένα, οι εξελίξεις των γύρω χωρών παρακολουθούνταν με μεγάλη ανησυχία. Οι κομμουνιστικές κυβερνήσεις ανατρέπονταν η μία μετά την άλλη, το τείχος του Βερολίνου είχε στην ουσία «πέσει», σχηματίζοντας την ενοποιημένη Γερμανία. Οι έχοντες την εξουσία στην Τσεχοσλοβακία πίστευαν ότι η χώρα θα μπορούσε να είναι το επόμενο θύμα των εξελίξεων, πράγμα που δεν απείχε πολύ από την πραγματικότητα.
Στις 17 Νοεμβρίου 1989, αφορμή για την κλιμάκωση της κατάστασης αποτέλεσε μια διαδήλωση των φοιτητών, για να τιμήσουν τη μνήμη των πεσόντων κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στη μάχη κατά του εθνικοσοσιαλισμού και όσων είχαν δολοφονηθεί από τις ναζιστικές δυνάμεις κατοχής. Η διαδήλωση, ωστόσο, κατεστάλη με βίαιο τρόπο από την αστυνομία, με αποτέλεσμα έναν μεγάλο αριθμό συλλήψεων και τραυματισμών διαδηλωτών. Αυτό ήταν και το γεγονός που προκάλεσε την αντίδραση του λαού της Πράγας με μία σειρά διαδηλώσεων από τις 19 έως και τις 27 Δεκεμβρίου. Ηγέτης της τάξης των διαδηλωτών ήταν ο Václav Havel, θεατρικός συγγραφέας, ο οποίος πρόσφατα είχε αποφυλακιστεί.
Στις 27 Νοεμβρίου, μια γενική απεργία «νεκρώνει» τη χώρα για διάστημα δύο ωρών. Υπό συνθήκες κατάρρευσης των κομμουνιστικών καθεστώτων σε ολόκληρη τη σοβιετική επικράτεια και εξαιτίας των μαζικών διαδηλώσεων το Κομμουνιστικό Κόμμα της Τσεχοσλοβακίας ανακοινώνει στις 28 Νοεμβρίου ότι εγκαταλείπει την πολιτική εξουσία. Αυτό ήταν, βέβαια, και απόρροια διαπραγματεύσεων, με τον ίδιο τον Havel να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο σε αυτές. Μάλιστα, μετά την πτώση της υπάρχουσας κυβέρνησης, σχηματίστηκε μία κυβέρνηση εθνικής ενότητας με τη συμμετοχή διάφορων πολιτικών ανδρών όλων των πολιτικών χώρων και με τον Havel ως εκλεγμένο αρχηγό.
Ο τρόπος, με τον οποίο διαδραματίστηκαν τα γεγονότα, έδωσε την ευκαιρία στους μελετητές να ονομάσουν τη διαδικασία της πολιτειακής αλλαγής ως «Βελούδινη Επανάσταση». Κυρίως σε αυτό βοήθησε το γεγονός πως δεν υπήρξαν θύματα, ούτε κάποιο ιδιαίτερα θερμό επεισόδιο. Παρά ταύτα, η αλλαγή του πολιτικού σκηνικού στην Τσεχοσλοβακία δε σήμαινε πως αυτόματα και όλα τα προβλήματα της χώρας έπαψαν να υπάρχουν. Το δυτικό τμήμα της χώρας ήταν ακόμη αυτό με τα περισσότερα χρήματα και τη μεγαλύτερη πρόσβαση στις θέσεις εξουσίας, πράγμα που το ανατολικό τμήμα δεν αντιμετώπιζε με ευχάριστο τρόπο. Αποκορύφωμα της σύγκρουσης αποτέλεσε η απόφαση του κράτους το 1993 να χωριστεί σε δύο ξεχωριστά κράτη, τη Σλοβακία και τη Δημοκρατία της Τσεχίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Charteux, Felix (2018), «Πτώση του κομμουνισμού και βελούδινες επαναστάσεις», στο F. Chartreux, M. Chirio, M. Larrere, V. Lemire, E. Palieraki (επιμ.), Επαναστάσεις: Όταν οι λαοί γράφουν ιστορία
- Lorenc, Felix (2008), Υπουργείο του τρόμου: Από την «Άνοιξη της Πράγας» στη «Βελούδινη Επανάσταση», Αθήνα: Εκδ. Τόπος
