Το κιβωτίδιο “Veroli”: Σκέψεις πάνω στην πρόσληψη της αρχαίας μυθολογίας από τους Βυζαντινούς

Του Θανάση Κουκόπουλου,

Ο 10^ος αιώνας για το Βυζάντιο είναι η εποχή μίας άνευ προηγουμένου αναγέννησης του κλασικού ύφους και της κλασικής παράδοσης στα γράμματα και τις τέχνες. Η περίοδος αυτή, που θα μπορούσαμε να πούμε ότι αφορά και τον 11^ο αι., αποκαλείται «Μακεδονική Αναγέννηση» (από το όνομα της δυναστείας των Μακεδόνων, η οποία διοικούσε την αυτοκρατορία το εν λόγω διάστημα). Τότε, ιδιαίτερα δημοφιλή τέχνεργα και χρηστικά αντικείμενα συγχρόνως ήταν τα ελεφαντοστέινα κιβωτίδια. Αποτελούνταν από έναν ξύλινο πυρήνα, στον οποίο καρφώνονταν πλακίδια από ελεφαντόδοντο με σκαλιστές εικονιστικές παραστάσεις και διάφορα διακοσμητικά μοτίβα. Ο διάκοσμος «ζωντάνευε» με τη χρήση διαφόρων χρωμάτων ή ακόμα και με τη βοήθεια της επιχρύσωσης. Η θεματολογία, κοσμική και θρησκευτική, ποικίλει και γι’ αυτό πρέπει τα αντικείμενα αυτά να προορίζονταν για διάφορες χρήσεις, όπως η αποθήκευση πολύτιμων αντικειμένων. Όπως είναι φυσικό, η αρχαία μυθολογία ως πηγή έμπνευσης δεν θα μπορούσε να απουσιάζει.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το λεγόμενο κιβωτίδιο “Veroli”. Ονομάστηκε έτσι, επειδή μέχρι τη δεκαετία του 1860 ανήκε στον καθεδρικό ναό της ομώνυμης ιταλικής κωμόπολης νοτιοανατολικά της Ρώμης. Σήμερα εκτίθεται στο Μουσείο Βικτωρίας & Αλβέρτου (Victoria & Albert Museum) στο Λονδίνο. Χρονολογείται πλέον στο β΄ μισό του 10^ου αι., αν και κάποιοι ερευνητές θεώρησαν ότι πρόκειται για προγενέστερο έργο, περίπου των μέσων του ίδιου αιώνα.

Το τμήμα, στο οποίο πρέπει να επικεντρωθεί αρχικά το ενδιαφέρον μας, είναι το κάλυμμα. Από τα αριστερά παριστάνεται η αρπαγή της Ευρώπης από τον μεταμορφωμένο σε ταύρο Δία, καθώς ανεμίζεται ο μανδύας της. Ιδιαίτερο στοιχείο είναι ο λιθοβολισμός του ταύρου από μία ομήγυρη νεαρών. Ακολουθούν παιχνιδίζοντες Ερωτιδείς, ο Ηρακλής που παίζει λύρα, Κένταυροι που παίζουν πλαγίαυλο και σύριγγα, αλλά και Μαινάδες (ακόλουθες του Διονύσου) που χορεύουν, κρατώντας ανά δύο ένα μαντήλι.

Η κύρια όψη του κιβωτιδίου αποτελείται από δύο χωριστά διάχωρα. Στο αριστερό, δύο Ερωτιδείς πειράζουν μία γυναικεία μορφή. Ο ένας φορά ένα προσωπείο, ενώ ο άλλος κρατά το ένα πόδι της. Δίπλα από αυτές τις μορφές εικονίζεται η οπίσθια όψη μίας ολόγυμνης ανδρικής μορφής, η οποία κρατά ένα άλογο από τα χαλινάρια. Η γυναίκα πρέπει να ταυτίζεται με την Ελένη ή τη Φαίδρα, ενώ ο άνδρας με τον Ιππόλυτο ή τον Κάστορα. Ο μικρός Ερωτιδέας, στη συνέχεια, ετοιμάζεται να στεφανώσει μία άλλη γυμνή ανδρική μορφή, η οποία αυτή τη φορά ίσως θα πρέπει να ταυτιστεί με τον Βελλερεφόντη. Αυτός κρατάει το χαλινάρι του φτερωτού Πήγασου, ο οποίος πίνει νερό από την πηγή της νύμφης Πειρήνης. Η τελευταία εικονίζεται με καπέλο στο δεξί άκρο του εν λόγω πλακιδίου.

Το δεξιό πλακίδιο μάλλον παριστάνει τη θυσία της Ιφιγένειας. Ο Κάλχας στα αριστερά της ετοιμάζεται να κόψει μια τούφα από τα μαλλιά της. Οι μορφές στις άκρες ενδέχεται να είναι ο Ασκληπιός και η Υγεία, καθώς η γυναικεία μορφή αγγίζει το κεφάλι ενός φιδιού. Απουσιάζει μάλλον ο Αγαμέμνων, ο οποίος, μάλιστα, σε άλλες περιπτώσεις εικονίζεται να καλύπτει το κεφάλι του και να βάζει τα χέρια του μπροστά στο κεφάλι.

Στην αριστερή στενή πλευρά του κιβωτιδίου, μία ανδρική μορφή, ίσως ο Διόνυσος, κάθεται πάνω σε άρμα που το σέρνουν δύο πάνθηρες. Πάνω δεξιά, ένας Ερωτιδέας έχει χωθεί κατά το ήμισυ σε ένα καλάθι. Στη δεξιά στενή πλευρά, ένας άνδρας κάθεται πάνω σε έναν βωμό, πιθανότατα αφιερωμένο στον Ασκληπιό λόγω του φιδιού που τον περιβάλλει. Από τη θάλασσα καταφτάνει μια Νηρηίδα πάνω σε έναν θαλάσσιο ίππο.

Η πίσω όψη του κιβωτιδίου αποτελείται και αυτή από δύο πλακίδια. Στο αριστερό, δύο Ερωτιδείς παίζουν αυτή τη φορά με έναν πάνθηρα. Ο ένας τον φιλάει στο ρύγχος, ενώ ο άλλος θηλάζει. Δίπλα ένας άλλος πιάνει από τον λαιμό ένα σκυλί, ενώ στα δεξιά δύο παίζουν με ένα ελάφι και ένας ακόμα πετάει πάνω σε έναν αετό.

Στο δεξιό πλακίδιο, ένας άνδρας με στρατιωτική εξάρτυση (ο Άρης;) πιάνει από τον λαιμό μία γυναίκα με δάδα, ίσως την Περσεφόνη. Στο κέντρο παριστάνεται πάλι η αρπαγή της Ευρώπης, ενώ αμέσως μετά ένας άνδρας προσπαθεί να μαχαιρώσει τον μεταμορφωμένο Δία. Στο δεξί άκρο, δύο Ερωτιδείς πειράζουν ένα άλογο, ενώ ένας τρίτος χώνεται κατά το άνω ήμισυ σε ένα καλάθι. Τα πλακίδια πλαισιώνονται από ζώνες με διακοσμητικούς ρόδακες, αλλά και κεφαλές ανθρώπων σε προφίλ, που θυμίζουν Ρωμαίους αυτοκράτορες.

Πώς μπορούν, άραγε, να ερμηνευτούν οι παραπάνω παραστάσεις; Έχει ήδη επισημανθεί πως η παρουσία των νεαρών που λιθοβολούν τον Δία στο κάλυμμα αποτελεί ένα unicum. Ίσως, ο τεχνίτης ή ο παραγγελιοδότης να εμπνεύστηκαν αυτή τη σύνθεση από το ποίημα «Ευρώπη» του Μόσχου του Συρακούσιου (2^ος αι. μ.Χ.). Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται για μία ιδιαιτερότητα που δεν θα περίμενε κανείς σε μία τέτοια σκηνή και λόγω ανατροπής του αναμενόμενου ενδεχομένως θα προκαλούσε γέλιο σε έναν Βυζαντινό, αν και μάλλον όχι σε έναν σύγχρονο Έλληνα.

Η παραπάνω ερμηνεία ενισχύεται επιπλέον και από άλλα στοιχεία. Ήδη από το δεξιό μισό του καλύμματος του κιβωτιδίου είναι εμφανής μια «παιχνιδιάρικη» διάθεση με τους Ερωτιδείς και τις Μαινάδες που χορεύουν. Το κωμικό στοιχείο τονίζεται ακόμα περισσότερο στα άλλα πλακίδια, με τους Ερωτιδείς που παίζουν με διάφορα ζώα και ανθρώπους και χώνονται μέσα σε καλάθια. Επιπλέον, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι σε πολλές περιπτώσεις οι σωματικές αναλογίες των μορφών προσιδιάζουν περισσότερο σε αυτές των μικρών παιδιών (εύσαρκες παρειές, μικρά πεπλατυσμένα πόδια κ.α.). Έτσι, αν και υπάρχει μέριμνα για την απόδοση ανατομικών λεπτομερειών, η ομορφιά χάνει τις αισθησιακές της ποιότητες, σε αντίθεση με την κλασική τέχνη. Έτσι, το στιλ γίνεται πιο συμβατό με τη χριστιανική κοσμοθεωρία.

Είναι χαρακτηριστικό πως σε αντίθεση με κιβωτίδια με θρησκευτική θεματολογία, εν προκειμένω απουσιάζουν επιγραφές. Πρόκειται για τελείως ιδιότυπες εικαστικές μεταφορές και προσαρμογές των μύθων, που απομακρύνονται τελείως από τα «κλασικά συμφραζόμενα». Επομένως, δεν υπήρχε λόγος για λάξευση επιγραφών.

Είναι δυνατόν αυτός ο κωμικός χαρακτήρας να υποδηλώνει μία τάση γελοιοποίησης της κλασικής παράδοσης; Η απάντηση είναι όχι. Γιατί οι Βυζαντινοί ενσωμάτωναν δημιουργικά στον πολιτισμό τους την κλασική παράδοση, χωρίς να την απορρίπτουν. Οι Βυζαντινοί ήταν άνθρωποι κλασικο-αναθρεμμένοι και οι αναφορές εκκλησιαστικών και λαϊκών λογίων σε κείμενα αρχαίων συγγραφέων άφθονες. Επιπλέον, μοτίβα της κλασικής τέχνης ενσωματώθηκαν ακόμα και στην εκκλησιαστική καλλιτεχνική παράδοση. Επομένως, τέτοιου είδους παραστάσεις προσέφεραν γέλιο και όχι αφορμές για έκφραση χλευασμού απέναντι στην αρχαία μυθολογία.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Ανδρούδης, Πασχάλης (2019), Βυζαντινή Γλυπτική και Μικροτεχνία, Θεσσαλονίκη: Εκδ. Μπαρμπουνάκης
• Cutler, Anthony, “On Byzantine Boxes”, The Journal of the Walters Art Gallery 42/43 (1984/1985), σελ. 32-47.
• Maguire, Henry, “The Profane Aesthetic in Byzantine Art and Literature”, Dumbarton Oaks Papers 53 (1999), σελ. 189-205.
• Maguire, Henry, “Other Icons: The Classical Nude in Byzantine Bone and Ivory Carvings”, The Journal of the Walters Art Museum 62 (2004), σελ. 9-20.
• Weitzmann, Kurt, “The Survival of Mythological Representations in Early Christian and Byzantine Art and Their Impact on Christian Iconography”, Dumbarton Oaks Papers 14 (1960), σελ. 43+45-68.