Του Σπύρου Βαλαβάνη,
Η ανθρώπινη εξέλιξη αποτελεί έναν ιδιαίτερο κλάδο της Αρχαιολογίας και της Ανθρωπολογίας, μέσα από την οποία μαθαίνουμε όχι μόνο την πρώιμη ιστορία του είδους μας, αλλά και τη σχέση μας με το φυσικό περιβάλλον. Η ανακάλυψη των εξαφανισμένων homo, με πρώτο τον Neanderthal, έφερε επανάσταση στον τρόπο που βλέπουμε τόσο τον εαυτό μας όσο και τον κόσμο γύρω μας και κυρίως ανέτρεψε την αντίληψή μας περί μοναδικότητας του ανθρώπου έναντι του υπόλοιπου ζωικού βασιλείου. Η αλήθεια είναι πως πολλά είδη homo συνόδευσαν το είδος μας στα πρώτα χρόνια της ύπαρξης, ενώ πολλά προηγήθηκαν του δικού μας. Στο παρόν άρθρο θα αναφερθούμε στον Άνθρωπο του Neanderthal, το πιο ίσως γνωστό είδος, το οποίο ήρθε σε επαφή με τον Homo Sapiens. Θα επιχειρήσουμε να κατανοήσουμε την εξέλιξή του και τη σχέση του με τον σύγχρονο άνθρωπο.
Αρχικά, ο Neanderthal ή Homo Neanderthalensis, όπως είναι η επιστημονική του ονομασία, έλαβε το όνομά του από την κοιλάδα Neander στη Γερμανία, όπου το 1856 ανακαλύφθηκαν τυχαία από εργάτες ενός λατομείου τα πρώτα σκελετικά κατάλοιπά του. Κανείς δε μπορούσε να υποθέσει σε ποιον ανήκαν αυτά τα οστά, ώσπου ένας τοπικός δάσκαλος, ονόματι Johann Carl Fuhlrott, διαπίστωσε, ύστερα από προσεκτική παρατήρηση, πως ανήκαν σε κάποιον πρώιμο άνθρωπο, πρόγονο ίσως του σημερινού. Η πρότασή του προκάλεσε ισχυρές αντιδράσεις, σε συνδυασμό με το βιβλίο του Δαρβίνου Η καταγωγή των ειδών, που κυκλοφόρησε το 1859 και εισήγαγε τη θεωρία της εξέλιξης, συμπεριλαμβάνοντας και τον άνθρωπο ως ένα ον που και αυτό προήλθε από κάποιους προγόνους.
Σήμερα με την πάροδο των ετών και την πρόοδο της επιστήμης, έχει διαπιστωθεί πως ο Neanderthal δεν ήταν πρόγονος του homo sapiens, αλλά στενό συγγενές είδος που για ένα διάστημα συνυπήρξε μαζί του. Σύμφωνα με τα μέχρι στιγμής δεδομένα, οι Neanderthal εμφανίστηκαν περίπου πριν από 250.000-130.000 χρόνια. Φαίνεται πως ο πληθυσμός τους περιοριζόταν κυρίως στην Ευρώπη και την Εγγύς Ανατολή, όπου πιθανόν έφθασαν οι πρόγονοί τους από την Αφρική και κατόπιν, για να προσαρμοστούν στις αντίξοες κλιματικές συνθήκες, εξελίχθηκαν στο συγκεκριμένο είδος, αναπτύσσοντας τα παρακάτω χαρακτηριστικά.
Σωματικά, οι Neanderthal ήταν κοντόχοντροι, με πιο γεροδεμένο σωματότυπο σε σχέση με τον Sapiens, ώστε να μπορεί να επιβιώνει στο παγωμένο κλίμα της Ευρώπης. Με βάση τα διαθέσιμα κατάλοιπα, υπολογίζεται πως το ύψος του ήταν περίπου 169 cm για τα αρσενικά και 160 cm για τα θηλυκά, ενώ το βάρος του ανερχόταν σε 65 και 50 kg αντίστοιχα. Επιπλέον, διέθετε μακρύτερο και κοντύτερο κρανίο από τον Homo Sapiens, με το οπίσθιο μέρος του να είναι πιο πλατύ σε σχέση με το εμπρόσθιο. Ο εγκέφαλός του ήταν ελαφρώς μεγαλύτερος σε μέγεθος από εκείνον του Sapiens. Το πρόσωπό του, επίσης, διέφερε αρκετά σε σχέση με εκείνο του sapiens. O Neanderthal διέθετε μεγάλη ρινική κοιλότητα, ογκώδη υπερόφρυα τόξα, διογκωμένα ζυγωματικά, ενώ στα δόντια του διέθετε μεγάλους πυρόσχημους κοπτήρες.
Από τα σκελετικά υπολείμματα που έχουν βρεθεί, φαίνεται πως οι Neanderthal αντιμετώπιζαν μία δύσκολη και επίπονη ζωή, γεμάτη από κακουχίες και σκληρό αγώνα επιβίωσης μέσα στο ψυχρό κλίμα της παλαιολιθικής Ευρώπης. Ωστόσο, φαίνεται πως κατάφεραν και ανέπτυξαν έναν αξιοθαύμαστο πολιτισμό, που δυστυχώς κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει πώς θα εξελισσόταν, αν δεν εξαφανίζονταν ξαφνικά πριν από περίπου 28.000 χρόνια. Oι Neanderthal συνήθιζαν να κυνηγάνε μεγάλα ζώα, όπως μαμούθ, αρκούδες, μαλλιαρούς ρινόκερους κ.λπ., προκειμένου να εξασφαλίσουν την τροφή τους, ενώ χρησιμοποιούσαν τη φωτιά για να μαγειρέψουν το φαγητό τους, αλλά και για να ζεσταθούν. Για αυτόν τον σκοπό, κατασκεύαζαν μια τεράστια ποικιλία από λίθινα εργαλεία με εξαιρετική δεξιοτεχνία, όπως ο Sapiens.
Πολλές συζητήσεις έχουν γίνει για το αν ανέπτυξαν κάποιου είδους θρησκευτικές πεποιθήσεις. Γνωρίζουμε πως έθαβαν τους νεκρούς τους, επομένως, ενδέχεται να πίστευαν στη μεταθανάτιο ζωή. Μέσα στους τάφους, έχει βρεθεί πλήθος εργαλείων και κοσμημάτων σαν μορφή κτερισμάτων. Επιπροσθέτως, από τα αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρείται η κατασκευή μουσικών οργάνων, όπως οστέινες φλογέρες, πιθανόν για την τέλεση σαμανιστικών τελετουργιών. Επιπλέον, πιστεύεται πως είχαν φθάσει και στη θεοποίηση κάποιων ζώων.
Ένα άλλο γνωστό πολιτισμικό χαρακτηριστικό, για το οποίο φημίζονται σήμερα οι Neanderthal, είναι το ισχυρό τους αίσθημα για τη φροντίδα των αδύναμων μελών της ομάδας, όπως τους αρρώστους και τους τραυματίες. Μαρτυρία για αυτή τη θεωρία αποτελούν τα οστά ενός Neanderthal που βρέθηκε στο σπήλαιο Shanidar, στο σημερινό Ιράκ. Από την ιατροδικαστική εξέταση φάνηκε πως ο άνθρωπος αυτός είχε μια βάναυση ζωή. Είχε χάσει το δεξί του χέρι, ενώ είχε τυφλωθεί από το ένα μάτι. Επίσης, είχε τραύματα στις κνήμες και έπασχε από αρθρίτιδα. Εντούτοις, κατάφερε να ζήσει ως την ηλικία των 40 ετών, οπότε ένας βράχος ξεκόλλησε από τη σπηλιά, όπου έμενε, τον συνέτριψε και τον σκότωσε. Παρ’ όλα αυτά, το γεγονός ότι έφθασε σε αυτήν την ηλικία και ότι πολλά τραύματά του είχαν θεραπευτεί δείχνει τον βαθμό στον οποίο τα άλλα μέλη της ομάδας του τον φρόντιζαν και τον περιποιούνταν. Πρόκειται για ένα δυνατό αίσθημα αλτρουισμού που εντοπίζεται σε ένα είδος, που σήμερα έχει ταυτιστεί στο ευρύ κοινό ως σήμα κατατεθέν του απολίτιστου ανθρώπου.
Έντονες συζητήσεις έχουν προκληθεί για το τι είδους σχέσεις ανέπτυξαν οι Neanderthal με τους Sapiens, όταν οι δεύτεροι έφθασαν στις περιοχές τους πριν από 34.000 χρόνια περίπου και στο πώς συνέβαλε το είδος μας στην εξαφάνισή τους. Σήμερα, κυριαρχούν δύο θεωρίες. Η μία είναι η «Θεωρία της Διασταύρωσης», η οποία υποστηρίζει πως με την άφιξή τους οι Sapiens προέβησαν σε επιμιξίες με τους Neanderthal, γεννώντας απογόνους που μετέδωσαν, στη συνέχεια, αυτή τη γονιδιακή συγχώνευση. Πολλές γενετικές έρευνες έχουν πραγματοποιηθεί τις τελευταίες δεκαετίες, συγκρίνοντας DNA σύγχρονου ανθρώπου με DNA από κατάλοιπα Neanderthal, καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως οι σημερινοί άνθρωποι της Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής έχουν 1-4% DNA Neanderthal. Στον αντίποδα, υπάρχει η «Θεωρία της Αντικατάστασης», η οποία υποστηρίζει πως ελάχιστες αναμείξεις είχαν γίνει μεταξύ των δύο ειδών και πως εάν αυτό συνέβη, δεν δημιούργησε γόνιμους απογόνους. Το εξελικτικό χάσμα ήταν πια τόσο μεγάλο που δεν ήταν δυνατή κανενός είδους ερωτική έλξη μεταξύ Neanderthal και Sapiens. Συνεπώς, και τα δύο είδη ακολούθησαν διαφορετική εξελικτική πορεία.
Οποιαδήποτε από τις δύο θεωρίες είναι ορθή, το ερώτημα γιατί εξαφανίστηκαν οι Neanderthal παραμένει. Πολλοί ερευνητές, βασιζόμενοι στη δεύτερη θεωρία, ισχυρίζονται πως οι γενετικές διαφορές, καθώς και ο ανταγωνισμός για τους φυσικούς πόρους, οδήγησε σε ένα είδος ένοπλης σύγκρουσης και τα πιθανά αίτια της εξαφάνισης του Neanderthal ήταν αποτέλεσμα γενοκτονίας, που εξαπέλυσαν οι Sapiens εναντίον τους. Άλλη θεωρία λέει πως δεν έγινε γενοκτονία, αλλά οι Neanderthal εξαφανίστηκαν λόγω της δυσκολίας εύρεσης τροφής, καθώς σε όλα είχε πια πρόσβαση ο Sapiens λόγω της εξαιρετικής εφευρετικότητάς του, συνεπώς, οι Neanderthal οδηγήθηκαν σε σταδιακή λιμοκτονία. Τέλος, νέα θεωρία ισχυρίζεται πως λόγω των επιμιξιών οι Sapiens, που υπερτερούσαν πληθυσμιακά, αφομοίωσαν σταδιακά τους Neanderthal, που ουδέποτε είχαν ιδιαίτερα μεγάλο πληθυσμό.
Εν κατακλείδι, τα πιθανά αίτια της εξαφάνισης του Neanderthal είναι πολλά, με την επιστημονική κοινότητα να μην έχει καταλήξει σε κάποιο συγκεκριμένο. Μάλιστα, δεν αποκλείεται και ο συνδυασμός όλων αυτών των παραγόντων. Ίσως, δηλαδή, και να ευθύνονται όλοι αυτοί οι λόγοι που αναλύσαμε παραπάνω. Παρά ταύτα, υπάρχουν ακόμα πολλά αναπάντητα ερωτήματα γύρω από τους Neanderthal, που η επιστήμη αδιάκοπα προσπαθεί μέσω της συστηματικής έρευνας να απαντήσει. Όσες και να είναι οι δυσκολίες και τα κενά της έρευνας, είναι σίγουρο πως η ανακάλυψη του Neanderthal μάς έφερε αντιμέτωπους με μία μεγάλη αλήθεια: πως ο άνθρωπος δεν είναι, τελικά, και τόσο μοναδικός!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Βαλάκος Ευστράτιος Δ., Νικήτα Ευθυμία, Παπαβασιλείου Σεβαστή (2015), Βιολογική Ανθρωπολογία στη Πράξη, Αθήνα: Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα. Διαθέσιμο εδώ
- Δρ. Ηλιόπουλος, Γεώργιος, Εξέλιξη του Έμβιου κόσμου – Παλαιοντολογία Ενότητα 13: Πρωτεύοντα. Διαθέσιμο εδώ
- Harari, Yuval Noah (2015), Sapiens: Μια Σύντομη Ιστορία του Ανθρώπου, Μτφ: Λαλιώτης Μιχάλης, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια
- Συλλογικό έργο (1992), «Ο δρόμος της εξέλιξης», ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ: Η Αυγή της Ανθρωπότητας μέχρι το 3000 π.Χ., σελ. 55-61, Μτφ: Θεοδωρακάτος Δ., Αθήνα: Εκδόσεις Κ. ΚΑΠΠΟΠΟΥΛΟΣ
