Της Δήμητρας Αργυρού,
Τα τελευταία χρόνια, στην παγκόσμια αγορά έχει παρατηρηθεί πως το «σύστημα» διαμορφώνεται με τέτοιον τρόπο, ούτως ώστε να περιορίζει τη διόρθωση των προϊόντων και αντ’ αυτού να προωθεί ολοένα και περισσότερο την αγορά των ολοκαίνουργιων προϊόντων των κολοσσών εταιριών (π.χ. Apple, Samsung, Google κτλ). Οι καταναλωτές διαμαρτύρονται ότι τα προϊόντα, πλέον, όχι μόνο τείνουν να χαλάνε σαφώς γρηγορότερα από ό,τι στο παρελθόν, αλλά και ότι η επισκευή τους είναι είτε συχνά πολύ δαπανηρή είτε μέχρι και αδύνατη, λόγω της ελλείψεως ανταλλακτικών.
Στο συγκεκριμένο ζήτημα έχει δοθεί πρόσφατα ιδιαίτερη έμφαση και λόγω των επιπτώσεων που έχει η επισκευή για το περιβάλλον. Η επισκευή θεωρείται σημαντικό στοιχείο της κυκλικής οικονομίας, καθώς μπορεί να επιβραδύνει τη χρήση των πόρων, ενώ μειώνεται δραστικά και η εκπομπή αερίων θερμοκηπίου. Αξιοσημείωτο είναι πως τα ηλεκτρονικά απόβλητα είναι η ταχύτερα αναπτυσσόμενη ροή αποβλήτων στον κόσμο. Μόνο το 15-20% από αυτά ανακυκλώνεται. Παράλληλα, κάθε χρόνο παράγονται 53 εκατομμύρια τόνοι ηλεκτρονικών αποβλήτων, μέγεθος ισοδύναμο με το βάρος ηλεκτρονικών ειδών αξίας 350 κρουαζιερόπλοιων.
Με βάση όλα τα παραπάνω, οι καταναλωτές σήμερα διεκδικούν ένα παγκόσμιο Δικαίωμα στην Επισκευή (Right to Repair). Το δικαίωμα στην επισκευή είναι μια μάλλον ασαφής, ακόμη, έννοια, που μπορεί να σημαίνει διαφορετικά πράγματα. Πιο συγκεκριμένα, τις περισσότερες φορές η έννοια αυτή αναφέρεται στα ακόλουθα θέματα: α) Το Δικαίωμα επισκευής κατά την περίοδο εγγύησης. Οι καταναλωτές της Ε.Ε. έχουν το δικαίωμα να επισκευάζουν τα ελαττωματικά προϊόντα τους δωρεάν κατά τη διάρκεια της νόμιμης περιόδου εγγύησης. Αυτή η περίοδος εγγύησης, σύμφωνα με νόμο της Ε.Ε., είναι δύο χρόνια από τη στιγμή που αγοράστηκε το προϊόν.
Ωστόσο, το τεκμήριο ότι το προϊόν ήταν ελαττωματικό από την αρχή (και άρα δεν υπάρχει υπαιτιότητα του καταναλωτή) ισχύει μόνο κατά τους πρώτους 12 μήνες. Επιπλέον, ενώ οι πωλητές έχουν υποχρέωση να επισκευάσουν, να αντικαταστήσουν ή να επιστρέψουν τα προϊόντα που θα χαλάσουν λόγω μη συμμόρφωσης (non–conformity), δηλαδή με την έννοια της απόκλισης από μια προδιαγραφή, ένα πρότυπο ή μία προσδοκία, αντιθέτως δεν υποχρεούνται να επιδιορθώσουν τα ελαττώματα που παρουσιάζονται για άλλους λόγους, για παράδειγμα εάν ένα προϊόν πέσει κάτω ή χρησιμοποιήθηκε ακατάλληλα.
Περαιτέρω, το δικαίωμα επισκευής ενδέχεται να παραπέμπει και στο β) Δικαίωμα επισκευής μετά τη λήξη της νόμιμης εγγύησης. Μόλις η νόμιμη εγγύηση λήξει, ούτε οι πωλητές, ούτε οι κατασκευαστές υποχρεούνται να επισκευάσουν τα προϊόντα. Οι καταναλωτές δεν έχουν πλέον δικαίωμα να επισκευάσουν τα προϊόντα τους, ακόμα κι αν θελήσουν να πληρώσουν οι ίδιοι για την επισκευή. Βρίσκονται, έτσι, συχνά αντιμέτωποι με μια κατάσταση στην οποία η επισκευή θα κόστιζε πάρα πολύ (σε σύγκριση με την αγορά ενός νέου προϊόντος), ενώ πολλές φορές είτε τα ανταλλακτικά είναι μη διαθέσιμα είτε τα προϊόντα κατασκευάζονται με τέτοιο τρόπο ώστε να μην μπορούν να επισκευαστούν.
Ως δικαίωμα στην επισκευή ορίζεται και το γ) Δικαίωμα των καταναλωτών να επισκευάζουν τα προϊόντα μόνοι τους (σε αντίθεση με το να απαιτείται η χρήση των επίσημων συνεργείων επισκευής). Σύμφωνα με τη μέχρι τώρα νομοθεσία της Ε.Ε., οι κατασκευαστές δεν υποχρεώνονται σε παροχή τεχνικών πληροφοριών (όπως εγχειρίδια σέρβις) στους καταναλωτές, αλλά και ούτε σε παράδοση ανταλλακτικών. Μόνο επιλεγμένοι επαγγελματίες επισκευαστές έχουν εγγυημένο δικαίωμα πρόσβασης στις τεχνικές πληροφορίες και στα ανταλλακτικά και μόνο για ορισμένα προϊόντα. Παρόλα αυτά και οι ίδιοι οι επαγγελματίες συνήθως βρίσκονται αντιμέτωποι με αδιέξοδα και περιορισμούς ως προς την επισκευή που μπορούν να εκτελέσουν.
Συχνά είναι και τα φαινόμενα των νομικών εμποδίων που αναδύονται ως προς την επισκευή ενός προϊόντος. Πολλές μεγάλες εταιρείες αναφέρουν πως η επισκευή ενδέχεται να παραβιάζει τα «ιδιοκτησιακά» τους δικαιώματα. Πρόκειται για ένα τέχνασμα μάρκετινγκ και δεν βασίζεται στο νόμο. Οι κατασκευαστές δεν έχουν δικαίωμα να ελέγχουν την ιδιοκτησία πέρα από την πώληση.
Εμβαθύνοντας, ως καταναλωτές, πρέπει να απαιτήσουμε τη διασφάλιση των προϊόντων με ένα Καλό Σχέδιο (Good Design). Τα προϊόντα δεν πρέπει να σχεδιάζονται μόνο για την απόδοση τους, αλλά και για να διαρκούν και να επισκευάζονται, όποτε αυτό χρειάζεται. Είναι αναγκαίο να διαθέτουμε προϊόντα που είναι εύκολο να επισκευαστούν, καθώς και να εφαρμόζονται σε αυτά πρακτικές σχεδιασμού που να υποστηρίζουν την ευκολία αποσυναρμολόγησης. Η νομοθεσία της Ε.Ε. θέτει, μέχρι στιγμής, ελάχιστες απαιτήσεις σχεδιασμού για να διασφαλίσει την εύκολη αποσυναρμολόγηση και αντικατάσταση βασικών εξαρτημάτων.
Ένα ακόμα βασικό στοιχείο στο οποίο θα πρέπει να επικεντρωθούμε είναι η Δίκαιη Πρόσβαση (Fair Access). Η επισκευή πρέπει να είναι προσιτή σε όλους. Αυτό σημαίνει ότι η επισκευή ενός προϊόντος δεν πρέπει να κοστίζει περισσότερο από την αγορά ενός νέου. Καθίσταται ουσιώδες, λοιπόν, πως όλοι θα πρέπει να έχουν πρόσβαση σε ανταλλακτικά και εγχειρίδια επισκευής για όλη τη διάρκεια ζωής ενός προϊόντος, τόσο οι καταναλωτές όσο και ανεξάρτητοι επισκευαστές. Όσον αφορά το νομικό πλαίσιο που θα παρέχει πρόσβαση σε ανταλλακτικά και πληροφορίες επισκευής για επισκευαστές, θα ήταν ιδανικό να καθορίζεται σε εθνικά μητρώα που να είναι δίκαια, χωρίς αποκλεισμούς και ανεξάρτητα από τους κατασκευαστές.
Σημαντικό ρόλο θα διαδραματίσει και η σωστή Ενημέρωση των Καταναλωτών (Informed Consumers). Οι πολίτες έχουν δικαίωμα να γνωρίζουν εάν τα προϊόντα τους είναι κατασκευασμένα για επισκευή, ή προορίζονται να είναι μιας χρήσης όταν σπάσουν ή χαλάσουν. Πληροφορίες σχετικά με τη δυνατότητα επισκευής του προϊόντος θα πρέπει να διατίθενται στο σημείο αγοράς τους. Απώτερος στόχος είναι η Ε.Ε. να εισαγάγει ένα σύστημα βαθμολόγησης για την επιδιορθωσιμότητα, ως μέρος της υπάρχουσας ενεργειακής ετικέτας για όλα τα προϊόντα που καταναλώνουν ενέργεια.
Η κατοχύρωση ενός αποτελεσματικού «Δικαιώματος Επισκευής» για τους καταναλωτές έχει ήδη αναφερθεί σε πολλά από τα στρατηγικά έγγραφα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (ενδεικτικά: “The European Green Deal”, “The New Circular Economy Action Plan” και “The New Consumer Agenda”). Η πρόταση Right to Repair (Δικαίωμα στην Επισκευή) υπερψηφίστηκε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, και μάλιστα με μόλις 3 ψήφους κατά, κάτι που αναδεικνύει ότι σύντομα θα υπάρξουν ραγδαίες εξελίξεις που θα αφορούν τόσο τους κατασκευαστές όσο και εμάς τους τελικούς καταναλωτές. Εκτός από το ζήτημα της επισκευής, το προσχέδιο της πρότασης απαιτεί να αυξηθεί χρονικά και η νόμιμη εγγύηση που δίνουν οι κατασκευαστές, γεγονός που θα οδηγήσει ακόμη περισσότερους καταναλωτές στην επιλογή της επισκευής.
Το επόμενο στάδιο είναι να προχωρήσει η εκπόνηση του τελικού νομοσχεδίου, καθώς και η επικύρωση του από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, κάτι που αναμένεται ότι θα υλοποιηθεί μέσα στο τρίτο τρίμηνο του 2022. Αξίζει να τονισθεί πως οι πρόσφατες κινήσεις των Apple και Samsung για τα προγράμματα “Self Repair” αποτελούν μία αρχή για τις επικείμενες εξελίξεις που σχεδιάζονται στην Ε.Ε. Τα προγράμματα αυτά επιτρέπουν σε ανεξάρτητες επιχειρήσεις να συνεργαστούν ως “Authorized Service Providers” των μεγάλων εταιριών και να έχουν πρόσβαση σε επίσημα αρχεία, έγγραφα και ανταλλακτικά των προϊόντων των εταιριών, κάτι που μέχρι τώρα ήταν «εφικτό» μόνο μέσα από την παράνομη διαρροή τους στο διαδίκτυο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
