Του Τάσου Μοσχονά,
Κοιτάζοντας τον χάρτη της Ευρωπαϊκής (αλλιώς αποκαλούμενης μητροπολιτικής) Γαλλίας, κανείς εύκολα παρατηρεί το εξαγωνικό της σχήμα, που της δίνει και το γνωστό της όνομα στα Γαλλικά, “L’ Hexagone”. H τελευταία αποικιοκρατική δύναμη του πλανήτη, με εκτάσεις και εδάφη και στις πέντε ηπείρους, παραμένει μια ισχυρή οικονομία, με θεμελιώδη ρόλο στη διεθνή κοινότητα, αλλά και μεγάλη επιρροή στη διαμόρφωση της σύγχρονης δυτικής κουλτούρας.
Παρόλα αυτά, στα δικά της «χωράφια», η Γαλλία συναντά δημογραφικά προβλήματα, αλλά και παραδοξότητες. Η πιο χαρακτηριστική απ’ αυτές δεν είναι άλλη από την πληθυσμιακή μείωση των επαρχιών της. Με ένα βλέμμα στο χάρτη της Γαλλίας, γίνεται αντιληπτό πως η πληθυσμιακή της πυκνότητα παραμένει χαμηλή, παρά το μεγάλο της πληθυσμό, που αγγίζει τα 67 εκ. κατοίκους. Υπολογίζεται πως τη σήμερον ημέρα, στη Γαλλία κατοικούν περίπου 119 άνθρωποι ανά τ.χλμ. Στην πρωτεύουσά της και «πόλη του φωτός», στο Παρίσι, ο αριθμός αυτός φυσικά εκτινάσσεται στους 20.386 ανά τ.χλμ. Παρ’ όλα αυτά, παραμένει χαμηλός συγκριτικά με γειτονικές χώρες, όπως η Γερμανία (233 ανά τ. χλμ) και το Ηνωμένο Βασίλειο (281 ανά τ.χλμ).
Το στατιστικό αυτό, βέβαια, δεν επηρεάζει τόσο το συνολικό πληθυσμό της χώρας, που είναι και ο δεύτερος μεγαλύτερος στην Ευρώπη, όσο αναδεικνύει ένα γενικότερο φαινόμενο παρακμής του «Εξαγώνου» και σταδιακής εγκατάλειψης των επαρχιών του, στο βωμό μιας επιθετικής αστικοποίησης. Ο χάρτης της πληθυσμιακής πυκνότητας της χώρας το καθιστά ξεκάθαρο. Στο μέσο της χώρας, δύο διαγώνιες νοητές γραμμές, που ξεκινούν στα βορειοανατολικά από το Βέλγιο και καταλήγουν στα νοτιοδυτικά σύνορα της οροσειράς των Πυρηναίων, «κόβουν» τη χώρα στα δύο.
Η περιοχή αυτή, εκτάσεως περίπου 1000 χιλιομέτρων, συναντά μια δραματικά χαμηλότερη πληθυσμιακή πυκνότητα, με μόλις 30 κατοίκους ανά τ. χλμ. Σε αυτήν δεν εντοπίζεται σχεδόν καμία μεγάλη πόλη, ούτε και ιδιαίτερη τουριστική κίνηση, γεγονός τουλάχιστον περίεργο για τη μεγαλύτερη σε επισκεψιμότητα χώρα στον πλανήτη. Εγένετο, λοιπόν, η «Κενή Διαγώνιος» (Diagonale du Vide), μια έκταση που καλύπτει περίπου το 1/3 της χώρας, μια ιδιότυπη «έρημος» στη μέση μιας πολυπληθούς και πανίσχυρης χώρας. Πώς και γιατί, όμως, δημιουργήθηκε ιστορικά αυτή η Διαγώνιος, και ποια γενικότερη τάση αναδεικνύεται στην Ευρωπαϊκή ήπειρο από τη διαμόρφωσή της;
Για να καταλάβουμε τη γενεσιουργό αιτία αυτής της πληθυσμιακής μείωσης, πρέπει να κάνουμε μια αναδρομή στο… Μεσαίωνα. Από τον 14ο αιώνα, και για τους επόμενους τρεις, η Γαλλία συνάντησε μια ραγδαία πληθυσμιακή αύξηση, που την κατέστησε τη μεγαλύτερη παγκόσμια υπερδύναμη, αλλά και μια από τις μεγαλύτερες χώρες στον κόσμο, μετά την Ινδία και την Κίνα. Η οικονομία της ήταν, κυρίως, αγροτική, με μεγάλη πυκνότητα στα νέα αστικά κέντρα (ιδίως σε αυτό του Παρισιού), αλλά με έντονη την παρουσία και την επιρροή των επαρχιών. Το πολίτευμα, όπως γνωρίζουμε, ήταν αυτό της απόλυτης μοναρχίας, με τη λεγόμενη «αστική τάξη» να στοιβάζεται μαζί με τη μεγαλύτερη μερίδα του πληθυσμού στην 3η τάξη, και το 1% της τάξης των αριστοκρατών να κρατούν στα χέρια τους γη και εξουσία.
Επί Λουδοβίκου 14ου (λεγόμενου και ως «Βασιλιά-Ήλιου»), τον 17ο αιώνα, το status quo έμελλε να αλλάξει. Ο μανιώδης με το συγκεντρωτισμό μονάρχης, διέταξε τη δημιουργία αυλής, στην οποία «συγκέντρωσε» σχεδόν όλη την επαρχιακή αριστοκρατία της χώρας, γύρω από το νεόδμητο τότε ανάκτορο των Βερσαλλιών. Ήδη με την αλλαγή αυτή, σημαντική μερίδα του πληθυσμού και της οικονομίας μεταφέρθηκε στην ευρύτερη περιοχή του Παρισιού.
Με τη Γαλλική Επανάσταση και την άνοδο του κινήματος του Διαφωτισμού, έναν αιώνα αργότερα, η ανερχόμενη αστική τάξη, που διεκδικούσε σθεναρά τα δικαιώματά της, έχτισε ένα κλίμα «μίσους» για την δυσκίνητη και οπισθοδρομική επαρχία, η οποία φαινόταν να είχε μείνει σε άλλη εποχή. Οι ελπίδες για δημοκρατία και οικονομική ανέλιξη έδιωξαν ακόμα περισσότερους από την επαρχία και τους οδήγησαν στις μεγάλες πόλεις, προς αναζήτηση ευκαιριών. Το «κερασάκι στην τούρτα» ήρθε στις αρχές του 19ου αιώνα, με το Παρίσι να γίνεται πόλη-ορόσημο πρωτοπορίας, κύρους και μεγαλείου, στα χρόνια του Ναπολέοντα Βοναπάρτη.
Το σταδιακό χτίσιμο της αυτοκρατορικής Γαλλίας, τον 19ο αιώνα, αλλά και η επιγενόμενη Βιομηχανική Επανάσταση έφεραν ακόμα περισσότερους στο Παρίσι, που συνάντησε ραγδαία πληθυσμιακή αύξηση και σχεδόν μονοπωλιακό χαρακτήρα στη διαμόρφωση της οικονομίας και της κουλτούρας της χώρας. Αυτό το αποκαλούμενο «αστικό τέρας» που είχε δημιουργηθεί, αναπτύχθηκε την ίδια περίοδο που η χώρα συνάντησε μια άνευ προηγουμένου συρρίκνωση πληθυσμού, τα αίτια της οποίας δεν εξηγούνται επαρκώς και μελετώνται μέχρι και σήμερα από ερευνητές. Οι αρχές του 20ου αιώνα βρίσκουν τη χώρα με λίγα τεράστια αστικά κέντρα (Παρίσι, Λυών, Μασσαλία) και το 40% του πληθυσμού να κατοικεί σε αγροτικές περιοχές. Fast forward στο 1985, και το ποσοστό αυτό έχει μειωθεί σε 8%. Τι συνέβη ακριβώς;
Οι λόγοι που έδωσαν τη χαριστική βολή στις κεντρικές Γαλλικές επαρχίες της Διαγωνίου είναι πολλοί και σίγουρα πολύπλοκοι. Για αρχή, σημαντικό ήταν το πλήγμα που υπέστη η χώρα στους δύο Παγκοσμίους Πολέμους. Μόνο στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, και σε 4 μόλις χρόνια (1914-1918), η χώρα έχασε σχεδόν 2.000.000 ανθρώπινες ζωές, και το 10% του συνολικού ανδρικού της πληθυσμού. Ο κατακερματισμός της χώρας στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν, επίσης, καταλυτικός, με 600.000 Γάλλους να χάνουν τη ζωή τους και εκατοντάδες χιλιάδες να αναζητούν τα αστικά κέντρα για λόγους ασφαλείας και επιθυμίας μιας νέας αρχής. Από τους στρατιώτες που έχασαν τη ζωή τους, μεγάλη ήταν η μερίδα αυτών που κατοικούσαν σε επαρχίες της Διαγωνίου, που διαχρονικά, και ήδη από τα προηγούμενα χρόνια, θεωρούνταν οικονομικά ασθενέστερες.
Στα μεταπολεμικά χρόνια, η οικονομία της Γαλλίας συνάντησε μια ξαφνική μετατόπιση στον τουρισμό και στην οικονομία των υπηρεσιών. Και, ενώ άλλες περιοχές της ενδοχώρας, όπως οι οινοπαραγωγικές (π.χ. Καμπανία, Μπορντό), αλλά και των Άλπεων, αναδείχθηκαν και είδαν ορδές τουριστών να καταφτάνουν στα μέρη τους, οι περιοχές της Διαγωνίου δεν είχαν τίποτα ιδιαίτερο να επιδείξουν, πλην μιας υποτυπώδους βιομηχανίας και μιας ισχυρής γεωργίας, η οποία, όμως, επλήγη από τον ολοένα και αυξανόμενο αυτοματισμό. Με τις ευκαιρίες να παραμένουν ελάχιστες, και τα οικονομικά κέντρα απομακρυσμένα (μεγάλη απόσταση από λιμάνια και μεγάλες πόλεις), oι νέοι δεν είχαν άλλη επιλογή από το να καταφύγουν στο βιομηχανικό βορρά και στα αστικά κέντρα, εγκαταλείποντας τις επαρχίες στην παρακμή, με έναν ολοένα και γηράσκοντα πληθυσμό.
Ο Γάλλος γεωγράφος, Jean-François Gravier, είχε καταλάβει τη μετατόπιση, και το 1947 αποκάλεσε τη Διαγώνιο «Γαλλική Έρημο». Οι Γαλλικές Κυβερνήσεις, από τη δική τους πλευρά, αν και έχουν για χρόνια προσπαθήσει να αντιμετωπίσουν το φαινόμενο, αποτυγχάνουν διαρκώς να προλάβουν τη ραγδαία αστικοποίηση και εγκατάλειψη των επαρχιών. Και δεν είναι οι μόνες που έχει αποτύχει στην προσπάθεια αυτή.
Αν διευρύνουμε λίγο το πεδίο και την έκταση της Διαγωνίου, θα παρατηρήσουμε κάτι πολύ ενδιαφέρον. Η Διαγώνιος όχι μόνο εκτείνεται, αλλά καταλαμβάνει ολόκληρο το κέντρο της Ιβηρικής Χερσονήσου. Κι όμως, οι περιοχές γύρω από την κεντρική Μαδρίτη, αλλά και μέχρι τις ακτές της Πορτογαλίας, συναντούν μια ιδιαίτερα χαμηλή πληθυσμιακή πυκνότητα, που τις καθιστά «λευκές», και σχεδόν έρημες, εκτάσεις γύρω από «κατακόκκινα» αστικά κέντρα. Το δημογραφικό πρόβλημα της Ισπανίας είναι ίσως ακόμα πιο χαρακτηριστικό από εκείνο της Γαλλίας, ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψιν πως σχεδόν όλες οι μεγάλες πόλεις της χώρας βρίσκονται στις ακτές. Παρόμοιο φαινόμενο συναντάται και γύρω από το Βερολίνο στη Γερμανία, όπου, ελλείψει βιομηχανικής δραστηριότητας, εντοπίζουμε ένα κενό και μια νησίδα, που χωρίζει πρακτικά, όπως και στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου, τη χώρα σε μια πλούσια και πυκνοκατοικημένη Δυτική και μια φτωχή και αραιοκατοικημένη Ανατολική.
Το φαινόμενο της Διαγωνίου και της σταδιακής αστικοποίησης σίγουρα δεν είναι μεμονωμένο, με δεκάδες άλλα ενδεικτικά παραδείγματα να γίνονται άμεσα αντιληπτά. Η Ευρώπη, μπροστά στο φαινόμενο της πληθυσμιακής της μείωσης και της παρακμής των επαρχιών της, φαίνεται ανήμπορη να απαντήσει αποτελεσματικά, επιμένοντας σε λογικές συγκεντρωτικών οικονομιών, χωρίς να δίνει ούτε τους κατάλληλους πόρους ούτε και κίνητρα στις επαρχίες αυτές, ώστε να μπορέσουν να αναπτυχθούν και να φτάσουν στο επίπεδο των πλουσιότερων.
Οι συνέπειες αυτής της ελλιπούς φροντίδας είναι σίγουρα πολλαπλές. Συχνότατα, οι αραιοκατοικημένες επαρχίες γίνονται προπύργια ανάπτυξης και διάδοσης συντηρητικών και ακραίων ιδεολογιών και κινημάτων, που προσπαθούν να εναγκαλιστούν τα συμφέροντα της παραγκωνισμένης εργατικής τάξης (π.χ. σημαντική μερίδα επαρχιών της Διαγωνίου υποστήριξε την Μαρίν Λεπέν στις φετινές εκλογές), ενώ ας μην ξεχνάμε, επίσης, και το γεγονός πως η Γαλλία, ελλείψει εσωτερικών πλουτοπαραγωγικών πηγών από το «Εξάγωνο», συνεχίζει να «κοιτά» προς την Αφρική, εκμεταλλευόμενη με κάθε τρόπο τους δικούς της. Με την κλιματική αλλαγή και τα περιβαλλοντικά ζητήματα να μπαίνουν και αυτά στην εξίσωση, ίσως το μεγαλύτερο στοίχημα για τις Ευρωπαϊκές χώρες να αποτελεί το πώς θα σταματήσουν να λειτουργούν ως οντότητες δύο ταχυτήτων, εντάσσοντας τις εκάστοτε «Διαγωνίους» ξανά στο παιχνίδι.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- There’s a desert hiding in the heart of France, BigThink, διαθέσιμο εδώ
- “What’s really going on in France’s empty diagonal?”, Haaretz, διαθέσιμο εδώ
- Diagonale du Vide, Wikipedia, διαθέσιμο εδώ
