Του Χαράλαμπου Νικολαΐδη,
Η παραγωγή καλλιτεχνικών προϊόντων αποτέλεσε έναν ακαταμάχητο τρόπο έκφρασης πολιτικών ιδεολογιών, ιδιαίτερα στα μέσα, αλλά και στις αρχές του 20ού αιώνα. Κυβερνήσεις ανά τον κόσμο χρησιμοποίησαν το νέο – τότε – οπτικοακουστικό «όπλο», για να διαμορφώσουν συνειδήσεις, αλλά και να τελειοποιήσουν την εθνική τους ταυτότητα, που απειλούνταν από κρίσιμες για τον πλανήτη δοκιμασίες, όπως ο Πρώτος και ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Ένα τέτοιο παράδειγμα προπαγάνδας στον κινηματογράφο είναι το φιλμ του 1925 «Θωρηκτό Ποτέμκιν». Η ταινία είναι βουβή και αποτελεί ένα πολιτισμικό προϊόν που σημάδεψε ανεξίτηλα τον 20ο αιώνα.
Η ταινία ανήκει στον μόλις 27χρονο τότε, Σεργκέι Μιχαήλοβιτς Αϊζενστάιν και δημιουργήθηκε μέσα στα πλαίσια των εθνικών εορτασμών της Σοβιετικής Ένωσης, για την αποτυχημένη επανάσταση του λαού της Ρωσίας, κατά του Τσάρου το 1905. Ο Αϊζενστάιν επέλεξε να επικεντρωθεί στην εξέγερση που πραγματοποιήθηκε στο θωρηκτό, όπου η ναύτες κατάφεραν να υπερισχύσουν των αξιωματικών τους και να καταλάβουν το πλοίο. Στην ταινία βλέπουμε την εξάπλωση της επανάστασης από το θωρηκτό στο λιμάνι της Οδησσού και στη συνέχεια στο υπόλοιπο πολεμικό ναυτικό.
Το φιλμ χωρίζεται σε πέντε κεφάλαια: α) Άντρες και έντομα, β) Δράμα στο κατάστρωμα, γ) Ένας νεκρός ζητάει δικαιοσύνη, δ) Σκάλες της Οδησσού, ε) Συνάντηση με τους διώκτες. Στο πρώτο κεφάλαιο, ο Αϊζενστάιν μας προβάλει την αφορμή για την οποία ξεσπάει η εξέγερση από τους ναύτες. Ο λόγος αποτελεί το σαπισμένο κρέας με το οποίο σιτίζεται το πλήρωμα. Οι αξιωματικοί προσπαθούν να παραπλανήσουν τους ναύτες, θεωρώντας ότι το κρέας είναι κατάλληλο για κατανάλωση. Οι αριστουργηματικές σκηνοθετικές ικανότητες του Αϊζενστάιν μας προσφέρουν ένα θέαμα που προκαλεί δυσφορία στον θεατή, καθώς η επιφάνεια του κρέατος έχει καλυφθεί με σκουλήκια. Η πληθώρα των σκουληκιών πάνω στο κρέας αποτελεί τον αντικατοπτρισμό των ναυτών πάνω στο κατάστρωμα, όταν αποφασίζουν να μη φάνε και ο ανώτατος αξιωματικός διατάζει την εκτέλεσή τους.
Τα νέα της επιτυχημένης επανάστασης φτάνουν στο λιμάνι της Οδησσού, μαζί με τον νεκρό αρχηγό της Επανάστασης Βακουλέντσκουκ, που τίθεται για λαϊκό προσκύνημα. Ο λαός εμπνέεται από την κόκκινη επαναστατική σημαία που υψώνει το θωρηκτό και τους παρέχει έμπρακτα την υποστήριξή του.
Μία από τις πιο συναρπαστικές σκηνές της ταινίας και ταυτόχρονα ολόκληρου του κινηματογράφου, αποτελεί το Μακελιό στις Σκάλες της Οδησσού. Το χαρμόσυνο επαναστατικό κλίμα που επικρατεί, διακόπτεται ακαριαία από τον στρατό του τσάρου που αρχίζει να σκοτώνει του αμάχους. Σκηνές πλήρως σοκαριστικές για την εποχή μας, με πληγωμένα από σφαίρες παιδιά να ποδοπατούνται, γυναίκες και άντρες να τρέχουν πανικόβλητοι. Αποκορύφωμα είναι ένα καροτσάκι με ένα μωρό να κατεβαίνει τις σκάλες με τεράστια ταχύτητα. Αυτό το σημείο αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα του διαλεκτικού ή σοβιετικού μοντάζ.
Σύμφωνα με αυτή τη διαδικασία, δύο πλάνα, που μεταξύ τους δεν έχουν καμία κοινή έννοια, μπορούν να αποκτήσουν μία τρίτη, μόνο όταν τοποθετηθούν το ένα πίσω από το άλλο. Αυτό αποτελεί τη βασική αρχή της: Θέσης-Αντίθεσης-Σύνθεσης· δηλαδή, κανένα πλάνο δεν μπορεί να σταθεί μόνο του, χωρίς τη σύνδεσή του με κάποιο άλλο για να βγει νόημα. Ένα άλλο εξαιρετικό παράδειγμα της παραπάνω πρακτικής είναι η σκηνή με την ανατίναξη του Θεάτρου της Οδησσού από το ίδιο το Θωρηκτό. Εδώ ακριβώς ο Σεργκέι δεν σταματά να μας εκπλήσσει, καθώς ένα δευτερόλεπτο πριν από τη ρίψη των βλημάτων, ο μαρμάρινος λέοντας κοιμάται. Αλλά όταν αντιλαμβάνεται την καταστροφή, ακολουθούν άλλα δύο πλάνα, πρώτα να ανασηκώνεται και μετά να στέκεται τρομοκρατημένος.
Η μαγεία της τέχνης δεν κοιτάει χρώματα και πολιτικές ιδεολογίες. Δεν φοράει παρωπίδες. Αποτελεί έναν παγκόσμιο κοινό κώδικα που μπορεί να συνδέσει όλους τους ανθρώπους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα λόγια του ναζί και στενού συνεργάτη του Χίτλερ, Γιόζεφ Γκαίμπελς: «αυτό το υπέροχο φιλμ δεν έχει όμοιό του (…) εάν κάποιος δεν έχει στέρεα πολιτική στάση, θα μπορούσε να γίνει μπολσεβίκος παρακολουθώντας το».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Σεργκέι Αϊζενστάιν: Το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» και οι καινοτομίες του σπουδαίου σοβιετικού σκηνοθέτη, monopoli.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Θωρηκτό Ποτέμκιν, sansimera.gr, διαθέσιμο εδώ.
-
Παναγιώτης Κυριακουλάκος, Ευάγγελος Καλαμπάκας, Η οπτικοακουστική Κατασκευή, εκδ. ebook: ΣΕΑΒ ΚΑΛΛΙΠΟΣ, 2015.
