Της Χριστίνας Κυράντζη,
Ο ναός της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα δημιουργήματα της βυζαντινής εποχής. Είναι μία βασιλική με τρούλο, η οποία λειτούργησε ως ορθόδοξος καθεδρικός ναός από την ίδρυσή της, το 537 μ. Χ. (ο ομώνυμος ναός του 360, που είχε ανεγερθεί στο ίδιο σημείο, απαλλοτριώθηκε προς τη θεμελίωση του υπάρχοντος) μέχρι και το 1453, έτος της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης. Εκτός από το μεγαλοπρεπές αρχιτεκτονικό της σχέδιο, η Αγία Σοφία ξεχωρίζει και για τον εσωτερικό της πλούσιο διάκοσμο, τα ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες.
Τα πρώτα χρόνια το εσωτερικό του ναού είναι ανεικονικό, υπάρχουν μόνο παραστάσεις φυλλωμάτων και γεωμετρικά σχέδια πάνω σε χρυσό φόντο. Σταδιακά, αρχίζουν να δημιουργούνται τα ψηφιδωτά και οι αγιογραφίες. Το 1453 αποτελεί κομβική ημερομηνία, καθώς με τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί, ένα μεγάλο μέρος του εσωτερικού της διακόσμου καταστρέφεται. Σχεδόν όλες οι τοιχογραφίες καλύπτονται με σοβά. Τα νεότερα χρόνια, ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, μετατρέπει το ισλαμικό τέμενος σε μουσείο και ξεκινούν οι προσπάθειες ανάδειξης και συντήρησης του εσωτερικού διακόσμου. Όμως, στη σύγχρονη εποχή, με τη μετατροπή του ναού σε τζαμί, όλος ο διάκοσμος κινδυνεύει να αποσυρθεί.
Από τις σημαντικότερες παραστάσεις που κοσμούν το εσωτερικό της Αγίας Σοφίας είναι οι εξής:
Η παράσταση της Δεήσεως
Η παράσταση της Δεήσεως αποτελεί ένα ψηφιδωτό που δημιουργήθηκε το 1261, το οποίο συμβολίζει το τέλος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και την επιστροφή του ναού στην Ορθοδοξία. Βρίσκεται στον δυτικό τοίχο του νότιου υπερώου, στο ύψος των ματιών. Στο κέντρο του ψηφιδωτού εικονίζεται ο Χριστός να ευλογεί και δίπλα του βρίσκονται η Παναγία, που γέρνει ελαφρά το κεφάλι της προς τον Υιό της και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος, που κοιτά προς το μέρος τους. Οι μορφές είναι τοποθετημένες σε χρυσό φόντο. Το κάτω μέρος του ψηφιδωτού είναι κατεστραμμένο.
Η Θεοτόκος βρεφοκρατούσα
Η Θεοτόκος η βρεφοκρατούσα είναι τοποθετημένη στην αψίδα της Αγίας Σοφίας. Η Παναγία εικονίζεται καθιστή σε θρόνο με τον Ιησού μικρό στην αγκαλιά της. Η υπόλοιπη αψίδα καλύπτεται με χρυσές ψηφίδες. Περιμετρικά υπάρχει φυτικός διάκοσμος. Την παράσταση συμπληρώνουν δύο σεβίζοντες άγγελοι. Όσον αφορά στη χρονολόγηση της εν λόγω σύνθεσης υπάρχουν διάφορες εκδοχές.
Το ψηφιδωτό της Αυτοκράτειρας Ζωής
Στο νότιο υπερώο εικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτωρ, ένθρονος στο κέντρο της παράστασης. Δίπλα του βρίσκονται: ο Κωνσταντίνος Θ΄ Μονομάχος και η Αυτοκράτειρα Ζωή η Πορφυρογέννητη. Ο Κωνσταντίνος κρατά πουγκί και η αυτοκράτειρα μία περγαμηνή, ως σύμβολα των δωρεών τους στο ναό.
Η Θεοτόκος βρεφοκρατούσα και ο αυτοκράτορας Κομνηνός
Στο συγκεκριμένο ψηφιδωτό εικονίζεται η Παναγία να κρατά στην αγκαλιά της τον Χριστό και δίπλα της βρίσκονται ο αυτοκράτορας Ιωάννης Β΄ Κομνηνός και η σύζυγός του αυτοκράτειρα Ειρήνη της Ουγγαρίας. Κρατούν ένα πουγκί κι ένα έγγραφο, στοιχεία που συμβολίζουν και εδώ τις δωρεές τους προς το ναό.
Ένθρονη βρεφοκρατούσα Θεοτόκος
Η παράσταση αυτή βρίσκεται στο τύμπανο της νοτιοδυτικής εισόδου και εικονίζει την Παναγία σε θρόνο να κρατά στην αγκαλιά της τον Χριστό. Εκατέρωθέν της απεικονίζονται οι αυτοκράτορες Ιουστινιανός και Μέγας Κωνσταντίνος να της προσφέρουν ένα ναό και την Κωνσταντινούπολη, αντίστοιχα.
Εξαπτέρυγα Σεραφείμ
Στον τρούλο της Αγίας Σοφίας εικονίζονται οι φιγούρες τεσσάρων εξαπτέρυγων Σεραφείμ. Σύμφωνα με την ορθόδοξη εκκλησία, τα Σεραφείμ περιγράφονται ως τάγμα ασωμάτων, τα οποία πλαισιώνουν το θρόνο του Θεού. Έχουν έξι πτέρυγες, για αυτό και ονομάζονται εξαπτέρυγα. Οι δύο πτέρυγες σκεπάζουν το πρόσωπο, οι άλλες δύο βρίσκονται στην πλάτη και οι υπόλοιπες στα πόδια.
Σε κάθε περίπτωση, ο εσωτερικός διάκοσμος της Αγίας Σοφίας με τα ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες, αποτυπώνει την πλούσια πολιτική και οικονομική δράση της Κωνσταντινούπολης κατά τη βυζαντινή εποχή. Είναι όλα κατασκευασμένα με εξαιρετική λεπτομέρεια και έως και τη σημερινή εποχή αποτελούν έργα άξια θαυμασμού.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Δετοράκης, Θ., Αγία Σοφία, Ο ναός του Θεού της Σοφίας: Σύντομο ιστορικό διάγραμμα και περιγραφή του ναού, 2004, Έφεσος
