Της Άννας-Μαρίας Τοκμακίδου,
Είναι γεγονός ότι τη σημερινή εποχή ο αριθμός των προσφύγων που αναγκάζονται να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους εξαιτίας της βίας και των συρράξεων ολοένα και αυξάνεται. Άνθρωποι από την Ουκρανία, την Παλαιστίνη, τη Συρία, το Αφγανιστάν και αλλού, προτιμούν να ξεκινήσουν από την αρχή τις ζωές τους σε μια νέα χώρα, χωρίς να ξέρουν τη γλώσσα της και μόνο με τα απαραίτητα μαζί τους, καθώς δεν νιώθουν πια ασφαλείς στον τόπο προέλευσής τους. Συχνά καταλήγουν σε χώρες υποδοχής που δεν έχουν κατάλληλες υποδομές, εξοπλισμό και προσωπικό, ώστε να τους φροντίσουν ικανοποιητικά, με αποτέλεσμα να παραβιάζονται θεμελιώδη δικαιώματά τους, σύμφυτα με την ανθρώπινη ιδιότητα.
Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμο να γίνει σαφές ποιοι είναι αυτοί που εμπίπτουν στον ορισμό του πρόσφυγα και συνεπώς θα μπορούν να απολαμβάνουν μεγαλύτερης διεθνούς προστασίας με τη δυνατότητα χορήγησης ασύλου. Ο Ψυχρός Πόλεμος διαμόρφωσε την έννοια του πρόσφυγα, όπως αποτυπώνεται στην Διεθνή Σύμβαση της Γενεύης του 1951. Εκεί ορίζεται ότι πρόσφυγες είναι «οι άνθρωποι που δεν μπορούν ή δεν θέλουν να επιστρέψουν στις χώρες τους, εξαιτίας βάσιμου φόβου δίωξης, με βάση τη φυλή, το θρήσκευμα, τις πολιτικές τους πεποιθήσεις, την εθνικότητά τους ή τη συμμετοχή τους σε μία ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα» (άρθρο 1(Α) 2 της Σύμβασης).
Βασική διαφορά με την μετανάστευση θεωρείται ο βίαιος τρόπος του εξαναγκασμού, η αμεσότητα της φυγής που επείγει και αποτελεί μια απεγνωσμένη προσπάθεια των ατόμων να διαφυλάξουν τη ζωή τους. Επομένως, αιτίες της δημιουργίας προσφύγων θεωρούνται οι πόλεμοι, οι εμφύλιες διαμάχες, η εγκαθίδρυση απολυταρχικού ή δικτατορικού καθεστώτος που απειλεί με διώξεις και εκκαθαρίσεις πολιτών. Η προσφυγιά δεν αφορά μόνο τους ανθρώπους που φεύγουν για να σωθούν από πολέμους και εμφύλιες συρράξεις. Το έλλειμμα δημοκρατίας, η στέρηση δικαιωμάτων, η άνιση ή/και βάναυση μεταχείριση ανθρώπων, οι διακρίσεις και η μισαλλοδοξία αποτελούν γενεσιουργές αιτίες, που αναγκάζουν τους ανθρώπους να ξεριζωθούν και να αναζητήσουν ένα ασφαλές πλαίσιο για να ζήσουν. Για παράδειγμα, η ύπαρξη νόμων κατά της ομοφυλοφιλίας σε αρκετές μουσουλμανικές χώρες, νόμοι που τιμωρούν ακόμα και με θάνατο τους «ενόχους», είναι άκρως σημαντικός λόγος, ώστε ένας ομοφυλόφιλος να ζητήσει άσυλο σε μια ασφαλή χώρα, καθώς η δική του χώρα απέχει παρασάγγας από το να χαρακτηριστεί ως ασφαλής για τον ίδιο.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, το 2015, ήρθε αντιμέτωπη με μαζικές ροές προσφύγων, προερχόμενες κυρίως από την Συρία. Επίσης, η Ελλάδα μετατράπηκε σε πύλη εισόδου της Ευρώπης για τους πρόσφυγες. Οι μαζικές εισροές από την Συρία οδήγησαν στην κατάρρευση των ευρωπαϊκών εξωτερικών συνόρων. Οι γενικές οικονομικές ανησυχίες μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών προσδιορίζονται στο γεγονός ότι η προσθήκη τόσου μεγάλου αριθμού προσφύγων θα αποδυναμώσει τις οικονομίες, θα αυξήσει την ανεργία, επιβαρύνοντας τον κοινό προϋπολογισμό και την ενίσχυση των υποδομών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αντιμετωπίζονται οι πρόσφυγες πολλές φορές με ρατσισμό από τους πολίτες της χώρας υποδοχής θεωρώντας τους υπαίτιους για τα οικονομικά προβλήματα της χώρας τους γεγονός που δεν βοηθάει στην ενσωμάτωση των ξεριζωμένων και δυσχεραίνει ακόμη περισσότερο τις συνθήκες διαβίωσης τους.
Ο ανθρωπισμός από μόνος του δεν είναι αρκετός ως στοιχείο που κάνει άξια την ενασχόληση με το θέμα των προσφύγων. Χρειάζεται ένα πλαίσιο δημοκρατικής κοινωνίας. Δεν αρκεί η κατοχύρωση ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα χαρτιά, αλλά κρατικοί θεσμικοί μηχανισμοί προστασίας τους, διαφορετικά τα δικαιώματα καθίστανται δίχως νόημα.
Η Σύμβαση της Γενεύης προβλέπει τη μη επιβολή ποινικών κυρώσεων σε πρόσφυγες λόγω της παράνομης εισόδου ή διαμονής τους (άρθρο 31 της Σύμβασης) και θεσπίζει ως βασική αρχή τη μη-επαναπροώθηση (non-refoulement). Σύμφωνα μ’ αυτή, ο πρόσφυγας δεν πρέπει να επιστρέφεται σε χώρα – οποιαδήποτε χώρα – όπου απειλείται η ζωή ή η ελευθερία του (άρθρο 33 της Σύμβασης, 19 Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθρο 78 παρ. 1 Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης). Το δικαίωμα του ανθρώπου να ζητήσει και να απολαύσει της προστασίας του ασύλου κατοχυρώνεται στην Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του 1948 καθώς και στο Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η αρχή της μη επαναπροώθησης αποτελεί ουσιαστικά έναν φραγμό στην απόλυτη αρμοδιότητα των κρατών να χορηγούν ή όχι άσυλο και αποτελεί την πιο σημαντική δέσμευση που αναλαμβάνουν τα συμβαλλόμενη μέρη υπέρ του πρόσφυγα. Και ναι μεν ο έλεγχος των εθνικών συνόρων συνιστά άσκηση της κυριαρχικής εξουσίας του κάθε κράτους, ωστόσο δε νοείται απαγόρευση διέλευσης των συνόρων, όταν υπάρχει κίνδυνος παραβίασης των άρθρων 2 και 3 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου καθώς και της αρχής της μη-επαναπροώθησης. Εκτός από τις νομικές διαδικασίες προστασίας των προσφύγων η Σύμβαση της Γενεύης επιβάλλει στα συμβαλλόμενα κράτη την υποχρέωση να διευκολύνουν την ένταξη, συμπερίληψη και τελικά την πολιτογράφηση των προσφύγων (άρθρο 34 της Σύμβασης). Τα κράτη οφείλουν να λάβουν δραστικά μέτρα πρωτίστως για την κοινωνική και εκπαιδευτική ένταξη των προσφύγων προκειμένου να θεωρηθούν μέλη μιας νέας κοινωνικής ομάδας και να αντιμετωπίζονται από όλους τους φορείς της κοινωνίας, θεσμικούς και μη, με γνώμονα τις αρχές της ισότητας και της ισονομίας και όχι ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας.
Πιο συγκεκριμένα, χρειάζεται να μεριμνήσουν για τη διασφάλιση νόμιμης άδειας, καθώς μόνο με την απόκτηση τίτλου διαμονής μακράς διαρκείας εξασφαλίζεται η νομιμότητα, αρά και η πρόσβαση σε ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα και στην ομαλή κοινωνική ένταξη. Η πρόσβαση στις δημόσιες υπηρεσίες του κράτους υποδοχής (στέγαση, υγειονομική περίθαλψη, σχολική εκπαίδευση) και η δημιουργία μια σχέσης κράτους-πολιτών είναι ιδιαίτερα σημαντική. Όταν συζητάμε για την ενσωμάτωση, η εκμάθηση της γλώσσας της κοινότητας υποδοχής είναι ένα από τα βασικά ζητήματα που πρέπει να ληφθεί υπόψη. Το δικαίωμα οικογενειακής επανένωσης και το δικαίωμα εργασίας συμβάλλουν εξίσου αποτελεσματικά στην επίτευξη του στόχου της κοινωνικής ένταξης. Δυστυχώς, όμως, η πολύπλοκη διαδικασία που απαιτείται για την χορήγηση των παραπάνω οδηγεί σε καθυστερήσεις ή και σε απορρίψεις των αιτημάτων.
Ακολούθως, η σχέση με τα μέλη της κοινότητας υποδοχής είναι ένα από τα θεμέλια για την επιτυχή κοινωνική ένταξη των προσφύγων. Οι πρόσφυγες αντιμετωπίζονται συχνά με ασέβεια και γίνονται θύματα άδικων συμπεριφορών, λόγω των διακρίσεων και των προκαταλήψεων που αποτελούν μέρος μιας κοινωνίας και έχουν ως βάση τον πολιτισμό, αλλά και τη θρησκεία. Οι τραυματικές εμπειρίες των προσφύγων από τη χώρα καταγωγής τους καθιστούν την ασφάλεια προτεραιότητά τους στη χώρα υποδοχής. Ωστόσο, οι συγκρούσεις και οι επιθέσεις που δέχονται μέσα στην κοινότητα δεν βοηθούν στην διασφάλιση αυτής. Μέσα σ’ όλα αυτά έρχονται να προστεθούν οι εξευτελιστικές και απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης στα στρατόπεδα και τους καταυλισμούς. Δημιουργείται λοιπόν ένα κλίμα απόγνωσης και οι πρόσφυγες θεωρούν ότι το κράτος δικαίου δεν ισχύει για αυτούς και δεν έχουν πουθενά να αναφέρουν την κακοποίηση και τις βίαιες συμπεριφορές που μπορεί να υπόκεινται.
Ο στόχος είναι να αντιμετωπίζονται όλοι οι άνθρωποι με σεβασμό και αξιοπρέπεια, ανεξαρτήτως καταγωγής, αναγνωρίζοντας τις πολιτισμικές και θρησκευτικές καταβολές τους ώστε σταδιακά να αποτελέσουν ένα ίσο κομμάτι της κοινωνίας. Για να επιτευχθεί αυτό χρειάζεται μια προσπάθεια κατανόησης και αποδοχής από την πλευρά της πολιτείας και του καθένα ατομικά προκειμένου να κάνουμε λίγο καλύτερη και πιο εύκολη την ζωή των προσφύγων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Σύμβαση για το καθεστώς των προσφύγων, el.wikipedia.org, διαθέσιμο εδώ
- Τι προβλέπει η Σύμβαση της Γενεύης για το καθεστώς των προσφύγων, lawspot.gr, διαθέσιμο εδώ
- ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ, Μαυρίδου Μαρία, 2020, dspace.lib.uom.gr, διαθέσιμο εδώ
- Μαθαίνουμε για τους πρόσφυγες, unhcr.org, διαθέσιμο εδώ
- Το ζήτημα της κοινωνικής και εκπαιδευτικής ένταξης των μεταναστών και των προσφύγων, migrants.gr, διαθέσιμο εδώ
- Προσφυγική κρίση και ενσωμάτωση, solidaritynow.org, διαθέσιμο εδώ
