Της Κωνσταντίνας Αργουδέλη,
Στον αρχαίο κόσμο απαριθμούνται ποικίλες επεμβάσεις, από τον βελονισμό μέχρι τη συρραφή τραυμάτων με τη χρήση μυρμηγκιών ή καυτηριασμού οι οποίες αποσκοπούσαν στη θεραπεία του ασθενή και την απομάκρυνση των «κακών» πνευμάτων. Με τα νοσήματα της αρχαιότητας ασχολείται η Παλαιοπαθολογία, δηλαδή η επιστήμη που μελετά τις παθήσεις του παρελθόντος, ιδιαίτερα σε περιόδους για τις οποίες δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες, κυρίως στην παλαιολιθική και νεολιθική περίοδο. Σημαντική θέση στη λίστα των επεμβάσεων αυτών έχει ο τρυπανισμός, καθώς ήταν μια ευρέως διαδεδομένη πρακτική και ιδιαίτερα αποτελεσματική.
Ο τρυπανισμός ή κρανιοανάτρηση είναι η χειρουργική επέμβαση που περιλαμβάνει τη διάνοιξη οπών στο κρανίο, με λίθινα εργαλεία. Το μέγεθος των οπών ποικίλει και μπορεί να φτάσει μέχρι και τα 2/3 του θόλου του εγκεφάλου. Παράλληλα, το σχήμα των οπών είναι κυκλικό ή τετράγωνο.
Μερικές από τις περιοχές στις οποίες εφαρμόστηκε ο τρυπανισμός είναι η Νότια Αφρική, η Νότια Αμερική, το Περού, ακόμη και η Ελλάδα. Παλαιοπαθολογικά ευρήματα έχουν βρεθεί στα μινωικά και μυκηναϊκά ανάκτορα, καθώς και μεταγενέστερα στη Θεσσαλονίκη. Ο Ιπποκράτης είχε κάνει ιδιαίτερη αναφορά στον τρυπανισμό, τονίζοντας την πρόληψη των επιπλοκών που σχετίζονται με κατάγματα του κρανίου, όπως η εισχώρηση πύου διαμέσου της εγκεφαλικής μεμβράνης.
Αξιοσημείωτο είναι πως η θεραπευτική αυτή πρακτική μπορούσε να εφαρμοστεί τόσο σε νεκρούς όσο και σε ζωντανούς. Αυτό προκύπτει από την επουλωτική επεξεργασία που παρατηρείται σε ορισμένα ευρήματα. Μάλιστα, ο Γάλλος ανθρωπολόγος Paul Broca αναφέρει ότι οι σύγχρονοι των ασθενών που είχαν θεραπευτεί επιτυχώς από τη μέθοδο ένιωθαν τέτοιο θαυμασμό ώστε να αποκόπτουν κυκλικά τεμάχια από κρανία νεκρών και να τα φορούν ως περίαπτα, με την πεποίθηση ότι έχουν προφυλακτική δύναμη γι’ αυτούς.
Ο τρυπανισμός επανάκτησε την φήμη του τον 18ο αιώνα, με την έκφραση ενδιαφέροντος από ιατρούς για τη χρήση του στην κλινική πράξη, η οποία ωστόσο αμφισβητήθηκε από άλλους. Ευρεία χρήση της κρανιοανάτρησης έγινε κατά τη διάρκεια του Αμερικανικού Εμφυλίου (1861-1865) για την αντιμετώπιση των εγκεφαλικών τραυμάτων. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι κατά τον 20ο αιώνα υπήρξε μία τάση για εφαρμογή τρυπανισμού από το κοινό στους ιδίους, με σκοπό την αιμάτωση του εγκεφάλου και την αποτροπή ανάπτυξης νευροεκφυλιστικών νοσημάτων στο μέλλον.
Δύο είναι οι αιτίες για τις οποίες πιθανολογείται πως οι αρχαίοι λαοί πραγματοποιούσαν την κρανιοανάτρηση. Από τη μία, θεωρείται πως η επέμβαση απέβλεπε στην εκτόνωση της ενδοκρανιακής πίεσης σε περίπτωση οιδήματος του εγκεφάλου. Διαφορετικά, η αυξημένη ενδοκρανιακή πίεση θα οδηγούσε σε εγκεφαλικές βλάβες, επιληπτικές κρίσεις, εγκεφαλικό, κώμα ή ακόμη και στον θάνατο. Με άλλα λόγια, λοιπόν, η οπή που πρόκυπτε, έδινε μια δίοδο για το υγρό ώστε να εξέλθει από το κρανίο, αφήνοντας τις δομές του εγκεφάλου ελεύθερες να επιτελέσουν τις λειτουργίες τους.
Από την άλλη πλευρά, χρήση της επέμβασης γινόταν και για την απομάκρυνση των «κακών» πνευμάτων ως θεραπεία για νοσήματα όπως η επιληψία, η κεφαλαλγία και οι όγκοι. Δηλαδή, η οπή λειτουργούσε σαν δίοδος για τον πνεύμα με σκοπό να εξέλθει από τον ασθενή. Γίνεται, λοιπόν, αντιληπτό πως η ιατρική των αρχαίων λαών ήταν κυρίως μαγική και ιερατική, με τις ασθένειες να αποδίδονται στα πνεύματα, ή στην τιμωρία του ασθενούς από τους Θεούς για την ασεβή του στάση.
Μια εξελιγμένη μορφή της κρανιοανάτρησης, η κρανιοτομή, χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα στα πλαίσια της νευροχειρουργικής, για την αντιμετώπιση της ενδοκρανιακής πίεσης. Ωστόσο, αποτελεί την έσχατη λύση, με λιγότερο επεμβατικές μεθόδους να προτιμώνται, όπως η απομάκρυνση της περίσσειας του εγκεφαλονωτιαίου υγρού και η χρήση φαρμάκων για την αντιμετώπιση του οιδήματος, όπως η μαννιτόλη και τα υπέρτονα αλατούχα διαλύματα. Πραγματοποιείται, δηλαδή, σε εξαιρετικά σοβαρές καταστάσεις, όπως η αφαίρεση ενός νεοπλάσματος ή η θεραπεία ενός ανευρύσματος. Σε αντίθεση με την πραγματοποίηση της κρανιοανάτρησης στην αρχαιότητα, κατά την οποία το κενό της οπής παρέμενε ανοιχτό, σήμερα το κενό μετά την αφαίρεση του τμήματος του κρανίου αντικαθίσταται.
Μολονότι τα εργαλεία που χρησιμοποιούνταν στην αρχαιότητα είχαν αρκετά λιτή μορφή και οι γνώσεις ήταν λιγοστές, οι αρχαίοι λαοί πραγματοποιούσαν επιτυχώς ποικίλες χειρουργικές επεμβάσεις, όπως η ανάταξη καταγμάτων, η ρινοπλαστική και ο ακρωτηριασμός. Η πιο γνωστή ήταν η κρανιοανάτρηση, η οποία μολονότι εφαρμοζόταν κυρίως ως απόρροια των δεισιδαιμονικών πεποιθήσεων των λαών, στην πραγματικότητα αντιμετώπιζε αποτελεσματικά το εγκεφαλικό οίδημα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- ΛΑΣΚΑΡΑΤΟΣ Γ. Ιωάννης, Ιστορία της Ιατρικής, Broken Hill Publishers, Κύπρος, 2012, Β’ Επανέκδοση.
- Α. Δημητρακόπουλος, Ιατρικές Πρακτικές της Αρχαιότητας: Τρυπανισμός (2019), pathologia.eu. Διαθέσιμο εδώ
