Της Δήμητρας Χασάπη,
Στο πλαίσιο των γεγονότων των ημερών, με τον πόλεμο που μένεται λίγο βορειότερα της χώρας μας, μεταξύ της Ρωσίας και της Ουκρανίας, οι σκέψεις μας πολύ γρήγορα, ξεπερνώντας τις πρώτες σκέψεις περί οικονομικών ή πολιτικών συνεπειών μίας τέτοιας συνθήκης, αυτής του πολέμου, προχωρούν, αμέσως, στις ανθρωπιστικές συνέπειες που μια ένοπλη κατάσταση στα εδάφη μίας χώρας μπορεί να επιφέρει. Πράγματι, ήδη είναι πολύ μεγάλος ο αριθμός των Ουκρανών πολιτών, που, ως πρόσφυγες πια, εγκατέλειψαν τη χώρα τους, για να προστατευθούν από την εμπόλεμη κατάσταση, αριθμός που πρόκειται να αυξηθεί ακόμα περισσότερο τις επόμενες ημέρες. Μέσα σε αυτό το κλίμα, είναι αδύνατον να μην προβληματιστούμε και, εν συνεχεία, να προσπαθήσουμε να διασαφήσουμε τον νομικό πλαίσιο του διεθνούς δικαίου γύρω από την έννοια του πρόσφυγα και της γενικότερης διαχείρισης από τα κράτη των προσφυγικών ροών.
Εντοπίζουμε, λοιπόν, αρχικά ότι οι σημαντικότερες ρυθμίσεις σχετικά με το καθεστώς των προσφύγων εντοπίζονται στη Σύμβαση του 1951 και το Πρωτόκολλο του 1967, ενώ ο άμεσα συσχετιζόμενος οργανισμός είναι η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες. Ο οργανισμός αυτός λειτουργεί, μάλιστα, και ως θεματοφύλακας της παραπάνω Σύμβασης.
Σημαντικότερο άρθρο της Σύμβασης του 1951 είναι το Άρθρο 1Α της, στο οποίο γίνεται ορισμός του τι είναι πρόσφυγας. Έτσι, παραθέτοντας ακριβώς το περιεχόμενο του άρθρου, αναφέρουμε πως πρόσφυγας είναι κάποιος που «βρίσκεται εκτός της χώρας της οποίας έχει την υπηκοότητα ή της χώρας όπου είχε τη συνήθη διαμονή του και εξαιτίας δικαιολογημένου φόβου διώξεως λόγω φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, κοινωνικής τάξης ή πολιτικών πεποιθήσεων δεν δύναται ή δεν επιθυμεί να απολαμβάνει την προστασία της χώρας αυτής, ή εξαιτίας φόβου διώξεως, να επιστρέψει σε αυτήν». Ως φυσικό επόμενο, οι πρόσφυγες δεν είναι σε θέση να προστατευθούν από τις κυβερνήσεις τους, οπότε και η διεθνής κοινότητα οφείλει να παρεμβαίνει, για να διασφαλίσει τα δικαιώματα και τη σωματική τους ασφάλεια.
Αξίζει, βέβαια, να πούμε εδώ πως τα κράτη, αρχικώς, δεν υποχρεούνται να δέχονται αλλοδαπούς στην επικράτειά τους. Οι πρόσφυγες, όμως, αποτελούν εξαίρεση σ’ αυτόν τον κανόνα. Αντίθετα, τα κράτη, στην περίπτωση αυτή, έχουν την υποχρέωση να δέχονται στην επικράτειά τους όσους ζητούν άσυλο, έστω και σε προσωρινή βάση. Ισχύει δε η λεγόμενη αρχή της μη επαναπροώθησης, αρχή που προβλέπεται σ’ όλα τα διεθνή νομικά κείμενα προστασίας των προσφύγων και στο διεθνές εθιμικό δίκαιο. Η θεμελιώδης αυτή αρχή θεσπίζει ακριβώς την απαγόρευση στα κράτη να επιστρέφουν, καθ’ οιονδήποτε τρόπο, τους πρόσφυγες στα σύνορα εδαφών όπου η ζωή τους ή η ελευθερία τους απειλείται.
Η αρχή της μη επαναπροώθησης, όπως αναλύθηκε παραπάνω, είναι μία μόνο προστατευτική δυνατότητα, που η Ύπατη Αρμοστεία του Ο.Η.Ε. και η Σύμβαση του 1951 παρέχει σε κάποιον, που εισέρχεται σε ένα κράτος, συμβαλλόμενο στην συνθήκη, και ζητάει προστασία. Επιπλέον, ένας πολίτης υπό το καθεστώς του πρόσφυγα έχει το δικαίωμα να μην του επιβάλλονται ποινικές κυρώσεις για παράνομη είσοδο ή διαμονή στη χώρα όπου ζητά άσυλο, να του παρέχεται προστασία χωρίς διακρίσεις, με τουλάχιστον τις ελαχίστως αποδεκτές συνθήκες διαμονής και υγειονομικής περίθαλψης, το δικαίωμα μόρφωσης, απασχόλησης και απόκτησης ταξιδιωτικών εγγράφων ή ταυτότητας και να μην απελαθούν, παρά μόνο σε συγκεκριμένες, εξαιρετικές περιστάσεις για λόγους εθνικής ασφάλειας ή δημόσιας τάξης. Τέλος, αναμένεται από τα κράτη που έχουν προσχωρήσει στη Σύμβαση να διευκολύνουν την πολιτογράφηση των προσφύγων, μειώνοντας τα νομικά και διοικητικά εμπόδια, που δυσχεραίνουν την απόκτηση ιθαγένειας, και να υποστηρίζουν ενεργά την οικογενειακή τους επανένωση.
Οι πρόσφυγες έχουν, όμως, και γενικότερα όλα τα δικαιώματα που πηγάζουν από την ανθρώπινη ιδιότητά τους και, πιο άμεσα και συγκεκριμένα, από τη δεινή τους θέση. Οι αιτούντες άσυλο και οι πρόσφυγες δεν διαφέρουν από κανέναν άλλο ως προς τα στοιχειώδη πρότυπα μεταχείρισης, ενώ δικαιούνται να επωφελούνται από τις βασικές προστασίες που ισχύουν σε οποιανδήποτε κοινωνία βρίσκονται.
Φυσικά, πρέπει να επισημάνουμε πως η περίπτωση ξαφνικής και μαζικής εισροής ανθρώπων, όπως συνέβη κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων στην πρώην Γιουγκοσλαβία, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, και είναι πολύ πιθανό να ξανασυμβεί και σύντομα κατά τη διάρκεια του πολέμου μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας, απαιτεί ένα είδος ειδικής προστασίας, που καλείται προσωρινή και ορίζεται στο άρθρο 9 της σύμβασης του 1951. Σε αυτές τις περιπτώσεις, οι άνθρωποι δεν μπαίνουν στις χρονοβόρες και πολύπλοκες διαδικασίες, που απαιτεί η εξατομικευμένη χορήγηση ασύλου, υπό τις υπόλοιπες συνθήκες προσφυγικής πορείας. Αντιθέτως, οι μαζικώς εισερχόμενοι, πιθανώς από κάποια πολεμική επίθεση ή σύρραξη, μπορούν να γίνουν γρήγορα δεκτοί σε ασφαλείς χώρες, αλλά χωρίς καμία εγγύηση μόνιμου ασύλου. Ωστόσο, το καθεστώς αυτό μόνο συμπληρώνει και δεν αντικαθιστά τα ευρύτερα μέτρα προστασίας που παρέχονται από τη Σύμβαση του 1951 για τους Πρόσφυγες.
Σε κάθε περίπτωση γίνεται φανερό ότι η συνθήκη του να είναι κάποιος πρόσφυγας δεν είναι, ούτε πρέπει να αποτελεί, μόνιμη κατάσταση. Οι περισσότεροι εξόριστοι πληθυσμοί επιθυμούν, ασφαλώς, να γυρίσουν στην πατρίδα τους όσο πιο σύντομα και αναίμακτα γίνεται. Πολλές φορές, όμως, ο επαναπατρισμός δεν είναι εφικτός, οπότε και κύριος στόχος και προτεραιότητα του κράτους είναι η τοπική ενσωμάτωση των προσφύγων στην πρώτη χώρα εισδοχής τους ή η μετεγκατάσταση σε άλλες χώρες. Και σε αυτές τις περιπτώσεις ο ρόλος της Σύμβασης του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων είναι πολύ σημαντική αφού, πλέον, (άρθρο 34) καλεί τα Συμβαλλόμενα Κράτη να διευκολύνουν την πολιτογράφηση των προσφύγων και εν καιρό την ομαλή ένταξη τους και επιστροφή τους στην κανονικότητα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Προστατεύοντας τους Πρόσφυγες, διαθέσιμο εδώ
- Προστατεύοντας τους πρόσφυγες εντολής της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, διαθέσιμο εδώ
