Της Μυρτούς Ναστούλη,
Οι ψυχικές ασθένειες, ανέκαθεν μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης, αντιμετωπίζονται σε μεγάλο βαθμό ακόμη ως «ταμπού» και αδυναμίες. Βήματα για την αποστιγματοποίησή τους έχουν επιτευχθεί, και η αλήθεια είναι πως με την πάροδο των χρόνων, καθίσταται όλο και ευκολότερη η συζήτηση, ο εντοπισμός και η αποδοχή τους. Αυτό που δεν είναι σίγουρα καθόλου εύκολο, είναι η κατανόηση των ψυχικών ασθενειών και των συνακόλουθών τους, από τους μη πάσχοντες. Η ζωγραφική, με αρκετούς από τους γνωστότερους εκπροσώπους της να έχουν μετατρέψει τον πόνο της ψυχικής ασθένειας σε τέχνη, αποτελεί μια εύκολη «πρόσβαση» στις εμπειρίες τους. Όπως είναι βέβαια λογικό, η κατάθλιψη του Van Gogh ή το άγχος και οι παραισθήσεις του Edvard Munch δε μπορούν να ταυτιστούν εξ ολοκλήρου με τα βιώματα όσων έχουν λάβει την ίδια διάγνωση. Οι ψυχικές ασθένειες διαντιδρούν διαφορετικά με κάθε σώμα και μυαλό, αλλά αφού είμαστε σε θέση, ας μάθουμε για εκείνους που βρήκαν τον τρόπο να τις εκφράσουν.
Με το ίδιο φόντο και παρόμοια ζωγραφισμένα πρόσωπα, αναπόφευκτα μας έρχεται στο μυαλό ο γνωστότερος πίνακας του Munch, με τίτλο «Η Κραυγή». Δύο χρόνια μετά τη δημιουργία της «Κραυγής» και με την ψυχική υγεία του καλλιτέχνη να παραμένει περίπλοκη, δημιούργησε τον πίνακα “Anxiety”. Ο εν λόγω πίνακας λέγεται πως αντικατοπτρίζει το άγχος και την κατάθλιψη, από τα οποία υπέφερε εκείνο το διάστημα. Ο «φλεγόμενος» ουρανός που πάλλεται πάνω από τα σοβαρά και γεμάτα αγωνία πρόσωπα των περαστικών, δημιουργεί ένα έντονο κλίμα ανησυχίας, τόσο μέσω της «κινητικότητας» του, αλλά και μέσω των έντονων βλεμμάτων των φιγούρων. Πιο συγκεκριμένα, αναπαριστά ένα μεγάλο ανεξέλεγκτο, απειλητικό «κακό» που βρίσκεται συνεχώς πάνω από τα κεφάλια μας. Η κυριαρχία του άγχους απέναντι στο άτομο, εν μέρει καθηλώνει και ακινητοποιεί κι από την άλλη το καθιστά ακούσιο παίκτη ενός αδιάκοπου κυνηγητού, στο οποίο σχεδόν πάντα βγαίνει νικημένος. Στα πρόσωπα του Munch διαγράφεται, επίσης, η κούραση που ακολουθεί τη μόνιμη επιφυλακή στην οποία βρίσκονται τα άτομα που υποφέρουν από αγχώδη διαταραχή.
Ο Munch με «Το άρρωστο παιδί» μεταφέρει στον καμβά τη δύσκολη περίοδο που διένυσε η οικογένειά του, πριν τον θάνατο της μεγαλύτερης αδελφής του από φυματίωση. Ο ίδιος θέλησε να εκφράσει την απελπισία και τη θλίψη του παρακολουθώντας την αδελφή του να καταπέφτει με τον καιρό όλο και περισσότερο και τους γονείς του σιωπηλά να θρηνούν πριν καν την «χάσουν». Ακόμη, η δημιουργία αυτή ήταν ένας τρόπος για τον Munch να συμφιλιωθεί με τις ενοχές του, καθώς και ο ίδιος κινδύνεψε να πεθάνει από φυματίωση σε παιδική ηλικία.
Το έργο αποτελείται για την ακρίβεια από έξι πίνακες, ενώ σε όλους αναπαρίσταται η τότε 15χρονη αδελφή τού καλλιτέχνη στο κρεβάτι που άφησε την τελευταία της πνοή. Το κεφάλι της είναι στραμμένο προς τη σκοτεινή πλευρά του τοίχου, που ενώ στον κάθε πίνακα έχει διαφορετική απόχρωση, πάντοτε αντιπροσωπεύει τον θάνατο που «περιμένει υπομονετικά». Τέλος, δίπλα στο κορίτσι, κάθεται μια γυναίκα ντυμένη στα μαύρα. Το χέρι της κρατάει σφιχτά εκείνο του παιδιού, σε μια προσπάθεια να το παρηγορήσει και να του δώσει θάρρος, το κεφάλι της όμως, είναι σκυφτό. Η ασθένεια και ο θάνατος της αδελφής του Munch βύθισε στη θλίψη και σε βαθύτατο πένθος την οικογένειά του.
Ο πίνακας αυτός αποτελεί ένα από τα τελευταία έργα του Ολλανδού ζωγράφου πριν δώσει τέλος στη ζωή του το 1890 και απεικονίζει έναν ηλικιωμένο καραφλό άνδρα που κάθεται σκυφτός σε μια καρέκλα, δίπλα στη φωτιά. Η κούραση και η απελπισία που τον ταλανίζουν είναι εμφανείς από τον τρόπο με τον οποίο κρατάει το κεφάλι του. Ο άνδρας του van Gogh θα μπορούσε πολύ εύκολα να σκέφτεται, να κλαίει ή να τα συνδυάζει. Επίσης, δεν είναι απίθανο στον πίνακα ο ζωγράφος να παρουσίασε μια εκδοχή του εαυτού του, καθώς σε μία από τις τελευταίες επιστολές του προς τον αδελφό του, Τεό έγραψε: «Πιστεύω ότι είναι καλύτερο να μεγαλώνει κανείς παιδιά από το να δίνεται ολοκληρωτικά για να δημιουργήσει πίνακες. Όμως τώρα πια είμαι -ή τουλάχιστον αισθάνομαι- πολύ γέρος για ν’ αλλάξω πορεία». Τη δήλωση αυτή έκανε στα 37 του μόλις χρόνια. Το 1890, μετά από μεγάλα διαστήματα ασταθούς ψυχικής υγείας και συμπτώματα βαριάς κατάθλιψης, αυτοπυροβολήθηκε στο στομάχι στις 27 Ιουλίου και πέθανε δύο ημέρες αργότερα.
Οι ανθρωπόμορφες γάτες ήταν το κύριο αντικείμενο της δημιουργίας του Wain, ενώ ο βασικός λόγος που επιδίωκε να ζωγραφίζει είναι για να διασκεδάζει τη σύζυγό του που έπασχε από καρκίνο. Με τον θάνατό της, λίγο μετά τον γάμο τους, ο καλλιτέχνης έπεσε σε βαριά κατάθλιψη, Στα 57 του χρόνια διαγνώστηκε με σχιζοφρένεια και τη διάγνωση ακολούθησαν 15 χρόνια σε ψυχιατρικά ιδρύματα. Προς το τέλος της καριέρας του, ο Wain δημιούργησε μια σειρά από πίνακες για τους οποίους εμπνεύστηκε από μοτίβα που κατατάσσονται στο «πρώιμο ελληνικό στυλ». Στη σειρά αυτή έδωσε το όνομα «ψυχεδελικές γάτες». Η ασθένειά του επηρέασε και τα έργα του, καθώς παρατηρούνται έντονες εναλλαγές ανάμεσα στον πιο «παραδοσιακό» τρόπο ζωγραφικής του και στη ροπή προς πιο ελεύθερα σχέδια, με έντονα χρώματα, πολύπλοκα μοτίβα και μορφές με τρομακτική και ψυχεδελική ομορφιά.
The Perspective Project
Πρόκειται για μία ψηφιακή, μη κερδοσκοπική πλατφόρμα, ανοιχτή σε κάθε καλλιτέχνη και μορφή τέχνης. Ιδρυτής της είναι ο Mark Anscombe, ο οποίος συγκέντρωσε αρχικά έργα καλλιτεχνών από το Ηνωμένο Βασίλειο, τις Η.Π.Α και τον Καναδά μέσω των οποίων μοιράζονταν διαφορετικές οπτικές σχετικά με τις ψυχικές ασθένειες. Ζωγραφική, ποίηση, φωτογραφία και γενικά οποιοδήποτε δημιούργημα μπορεί να υποβληθεί επώνυμα ή ανώνυμα προς δημοσίευση. Για την Ελλάδα, ιδρυτής και υπεύθυνος δράσης είναι ο Γιώργος Μπούρας και όσο το εγχώριο κοινό γνωρίζει σιγά σιγά το The Perspective Project, σταδιακά αυξάνονται και οι συμμετοχές σε αυτό. Ανάμεσα στις δημιουργίες, δεν υπάρχει κανενός είδους σύγκριση, κριτική ή βαθμολογία. Τα έργα προωθούνται στην πλατφόρμα με μόνη επιδίωξη τη δημιουργία ενός ασφαλούς καταφυγίου έκφρασης και την αποστιγματοποίηση των ψυχικών ασθενειών. Τρία από τα πρώτα έργα που στήριξαν το Project:
Προσπαθούμε να μην πνιγούμε στον βάλτο του άγχους, χτυπώντας χέρια – πόδια και με κοφτές ανάσες. Δεν πρόκειται για λάθος τεχνική, αλλά για τη μόνη επιλογή, τέτοιες ανάσες σού επιτρέπει να πάρεις το άγχος. Κάποιες μέρες, όμως, δε σου χαρίζεται ούτε λίγο και όπως λέει και η Jayoon Choi: «Βυθίζεσαι στον πυθμένα με βαρίδια της σκέψεις». Εσύ σε τραβάς πάνω, εσύ και κάτω. Εσύ είσαι ο εχθρός, εσύ και ο σωτήρας.
Αντιμέτωπη με το άγχος και την κατάθλιψη από τα εφηβικά της χρόνια, η Emma Haddow κρυβόταν συνεχώς από τα συναισθήματα που της προκαλούσε η κακή ψυχική της υγεία. Πλέον, έρχεται αντιμέτωπη με αυτά, αναγνωρίζει τους φόβους της και «κάθεται» μαζί τους στο ίδιο τραπέζι. Η τίγρης και ο καρχαρίας – το άγχος και η κατάθλιψη είναι μέρος της ζωής της, τα αποδέχεται και επιχειρεί να «συνεργαστεί» μαζί τους, για τις λιγότερες δυνατές «απώλειες».
Ο Εγκεφαλικός Εμετός αποτελεί το ξέσπασμα όλων των καταθλιπτικών, ανήσυχων σκέψεων, όλων των υποθετικών κακών σεναρίων. Το μυαλό δουλεύει αδιάκοπα, δημιουργεί σκέψεις κι έπειτα σκέψεις για τις σκέψεις και κάποια στιγμή, αναπόφευκτα «ξερνάει». Κατ’ εμέ, είναι το επόμενο στάδιο του “Anxiety” του Munch. Το μυαλό αδυνατεί να ανταπεξέλθει στις ταχύτητες του αθέμιτου κυνηγητού του άγχους, ενώ το σώμα παραμένει πάντοτε μουδιασμένο. Όσο κι αν «καλά κρατάμε», το ποτήρι πάντα ξεχειλίζει.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The enduring connection between art and mental health, artuk.org, διαθέσιμο εδώ.
- Eight artworks inspired by mental health problems, theguardian, διαθέσιμο εδώ.
