Η αναπτυξιακή ψυχολογία και τα σημαντικότερα μουσικοπαιδαγωγικά συστήματα του 20ου αιώνα

Της Αλεξάνδρας Γκασδρόγκα,

Πόσο πολύπλοκη είναι η διαδικασία ανάπτυξης ενός ανθρώπινου οργανισμού; Πώς επηρεάζεται από τη γενετική κληρονομιά και το περιβάλλον με το οποίο αλληλεπιδρούμε; Πώς αποκτούμε τα χαρακτηριστικά εκείνα που μας ξεχωρίζουν από τους άλλους ανθρώπους; Σε αυτού του είδους τα ερωτήματα έρχεται να δώσει απάντηση η αναπτυξιακή ψυχολογία. Ο τομέας, δηλαδή, της ψυχολογίας που μελετά την αναπτυξιακή μεταβολή των κοινωνικών, σωματικών και ψυχολογικών μας γνωρισμάτων κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Θεμελιωτής του συγκεκριμένου κλάδου και αρωγός στην κατανόηση της διεργασίας της ανθρώπινης ανάπτυξης υπήρξε ο Ελβετός ψυχολόγος Ζαν Πιαζέ (Jean Piaget) (1896-1980), ο οποίος παρακολούθησε κυρίως τα στάδιά της από τη γέννηση του ανθρώπου έως την ενηλικίωσή του: το αισθησιοκινητικό, το προενεργητικό, το στάδιο συγκεκριμένων νοητικών ενεργειών και εκείνο των τυπικών νοητικών ενεργειών.

Το αισθησιοκινητικό στάδιο ανάπτυξης του ανθρώπου (Sensorimotor) οριοθετείται μεταξύ της γέννησής του και της ηλικίας των 2,5 περίπου ετών. Κατά την έλευσή του στον κόσμο, το βρέφος καλείται να χρησιμοποιήσει τις αισθήσεις του για να κατανοήσει τη σωρεία των ερεθισμάτων που δέχεται. Εκτός από τις αισθητηριακές, επιστρατεύει και τις κινητικές του ικανότητες στην προσπάθεια οργάνωσης της πραγματικότητας: χειρονομίες και νεύματα ερμηνεύονται ποικιλοτρόπως από τα άτομα γύρω του. Κατά το στάδιο αυτό, επίσης, και συγκεκριμένα από τον 7^ο μήνα και μετά, το έμβρυο αποκτά μνήμη, αντιλαμβάνεται δηλαδή τη μονιμότητα των αντικειμένων που το περιβάλλουν.

Το προενεργητικό ή προεπιχειρησιακό-προσυλλογιστικό αναπτυξιακό στάδιο (preoperational) ακολουθεί του αισθησιοκηνιτικού και φτάνει μέχρι την ηλικία των 6,5-7 χρόνων του παιδιού. Η αναπαράσταση της πραγματικότητας επιτυγχάνεται πια και με τη χρήση συμβόλων και λέξεων, ενώ αναπτύσσεται και η φαντασία. Το παιδί βρίσκεται ακόμη σε μια διαδικασία προσαρμογής, θα έλεγε κανείς, όπου έπειτα από την αφομοίωση των νέων εμπειριών συμμορφώνεται με το περιβάλλον γύρω του. Μπερδεύει, βέβαια, κατά τη διαδικασία αυτή τις αιτιώδεις σχέσεις και παρασύρεται εύκολα από την επιφανειακή εμφάνιση των διαφόρων ερεθισμάτων.

Το τρίτο κατά σειρά στάδιο είναι εκείνο των συγκεκριμένων νοητικών ικανοτήτων/ενεργειών (concrete operations) και καλύπτει την παιδική ηλικία (6-12 ετών). Οι αιτιώδεις σχέσεις που προαναφέρθηκαν γίνονται πλέον ξεκάθαρες και η σκέψη του παιδιού ακολουθεί της λογικής και συστηματικής επεξεργασίας των συμβόλων που νωρίτερα συσχέτιζε με τα αντικείμενα που το περιέβαλλαν. Το παιδικό μυαλό οργανώνει κατά την περίοδο αυτή τα στοιχεία του κόσμου γύρω του, τα ξεχωρίζει, τα συνδυάζει και τα ταξινομεί. Οι νοητικές ενέργειες θεωρούνται συγκεκριμένες, διότι αφορούν στα υπάρχοντα αντικείμενα και γεγονότα.

Το τελευταίο στάδιο της αναλυτικότερης μελέτης του είναι εκείνο των τυπικών νοητικών/λογικών πράξεων (ή αλλιώς της αφαιρετικής σκέψης) και καλύπτει όλη την περίοδο της εφηβείας (12-19 έτη). Αν και μόνο ένα ποσοστό αναπτύσσει στην εφηβεία αφαιρετική σκέψη, όλα τα άτομα σε αυτό το στάδιο αποκτούν την ικανότητα να σκέφτονται συστηματικά όλες τις λογικές λύσεις ενός προβλήματος. Δημιουργούν κατά τη διαδικασία αυτή «σχήματα» ή «πακέτα πληροφοριών», οργανωμένα δηλαδή πρότυπα σκέψης και δράσης. Οι έφηβοι παρουσιάζουν, επίσης, έντονο ενδιαφέρον και για την ίδια τη διεργασία της σκέψης, όπως και για τις αφηρημένες έννοιες.

Η έρευνα, λοιπόν, του Piaget, ως προς την αναπτυξιακή ψυχολογία εξετάζει κυρίως τα αίτια και τον τρόπο με τον οποίο μεταβάλλονται οι νοητικές ικανότητες του ανθρώπου με την πάροδο του χρόνου. Ένα τέτοιο αντικείμενο μελέτης δεν θα μπορούσε να αφήσει αδιάφορους και τους σημαντικότερους μουσικοπαιδαγωγούς της εποχής: μεταξύ άλλων, ο  Jean Jacques-Rousseau, ο Emile Jacques-Dalcroze, ο  Zoltan Kodaly και ο Carl Orff δημιούργησαν πρότυπα συστήματα διδασκαλίας της μουσικής, τα οποία εφαρμόζονται μέχρι και σήμερα σε σχολεία και ωδεία της Ευρώπης, στηριζόμενοι στις ιδιαίτερες γνωστικές ικανότητες των παιδιών ανά τις διάφορες ηλιακές τους φάσεις.

Οι θεμελιώδεις μουσικοπαιδαγωγικές θεωρίες που ο Piaget ανέδειξε διατυπώθηκαν από τον Jean Jacques-Rousseau (Γαλλία, 1712-1778). Στις δικές του θέσεις στηρίχτηκαν και οι μεταγενέστεροι παιδαγωγοί (Kodaly, Orff κλπ) για να δημιουργήσουν τις δικές τους μεθόδους. Ο Rousseau έδινε ιδιαίτερη έμφαση στην επαφή του παιδιού με τη μουσική από πολύ μικρή ηλικία, ώστε να δημιουργηθεί η μουσική εμπειρία πριν τη μουσική ανάγνωση: να αποκτήσει, δηλαδή, το παιδί την αίσθηση του ρυθμού και της αρμονίας, καλλιεργώντας ταυτόχρονα το συναίσθημα και τη φαντασία του. Οι παιδαγωγικές μέθοδοι του Rousseau θεμελίωναν ουσιαστικά τη μουσική προπαιδεία και αφορούν παιδιά ηλικίας έως 6-7 ετών, τα οποία ακόμη προσαρμόζονται δεχόμενα πλήθος ερεθισμάτων από το περιβάλλον τους.

Μεταγενέστερος του Rousseau υπήρξε ο Emile Jacques Dalcroze, γεννημένος στην Ελβετία του 1865. Το βάρος πέφτει και εδώ στην ανάπτυξη της αίσθησης του ρυθμού, βάση για την ανάπτυξη και των υπολοίπων μουσικών αισθήσεων. Δίνεται έμφαση στη μουσικότητα και την καλλιέργεια της ακοής με το τραγούδι, με τη συμμετοχή  των κινήσεων του σώματος. Ο Dalcroze υποστήριζε, επεκτείνοντας τη θεωρία του Rousseau ότι η μουσική και ρυθμική αγωγή συμβάλλουν στην ανάπτυξη κι άλλων εξωμουσικών δεξιοτήτων (της παρατήρησης, της ανάλυσης, της απομνημόνευσης κλπ.) οξύνοντας τον παιδικό νου.

Ο Zoltan Kodaly γεννήθηκε στην Ουγγαρία το 1882 και υπήρξε εκτός από μουσικός παιδαγωγός και μουσικολόγος και συνθέτης. Η μέθοδος διδασκαλίας του βασίστηκε στη χρήση της φωνής και εφαρμόστηκε μέσα από παραδοσιακά τραγούδια και δικές του συνθέσεις σε παιδιά προσχολικής ηλικίας. Χαρακτηριστικά στα οποία ο Kodaly έδινε ιδιαίτερη προσοχή ήταν μεταξύ άλλων η απομνημόνευση και η εκμάθηση σολφέζ από μικρή ηλικία, η αίσθηση της τέλειας τονικότητας, οι πολλαπλές αισθησιοκινητικές ασκήσεις κλπ. Με αυτόν τον τρόπο από τη μουσική εμπειρία κάνουμε ένα μικρό βήμα προς την σύνδεση μουσικής σκέψης-φωνής και την αποτύπωση των μουσικών ιδεών σε χαρτί.

Νεότερος συγκριτικά με τους τρεις προαναφερθέντες μουσικοπαιδαγωγούς έρχεται ο Carl Orff. Γεννηθείς στη Γερμανία το 1895, δημιούργησε ένα από τα παιδαγωγικά έργα του 20^ου αι., το Orff Schulwerk. Αναπόσπαστο κομμάτι του αποτελούν οι κινήσεις του σώματος, το μέτρο του λόγου, ο αυτοσχεδιασμός και η χρήση κρουστών μουσικών οργάνων. Σύμφωνα με τον Orff, η μουσικότητα είναι έμφυτη σε όλα τα παιδιά, και με την κατάλληλη αγωγή και το μουσικό παιχνίδι καλλιεργείται και εξωτερικεύεται.

Οι νοητικές ικανότητες του παιδιού όπως αυτές μεταβάλλονται κατά τις διάφορες φάσεις ανάπτυξής του απασχόλησαν έντονα τον Jean Piaget και αποτέλεσαν κατευθυντήριους άξονες στην δημιουργία των σημαντικότερων μεθόδων διδασκαλίας της μουσικής του 20^ου αιώνα. Σημείο αναφοράς και των τεσσάρων μεθόδων αποτελεί η προσχολική-παιδική ηλικία, καθώς το παιδί είναι σε θέση να αφομοιώσει ευκολότερα πληροφορίες που στο στάδιο των συγκεκριμένων και αργότερα των τυπικών νοητικών ενεργειών, θα αξιολογήσουν, θα ταξινομήσουν και θα εξελίξουν.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Αναπτυξιακή Ψυχολογία | Ενότητα 2: Μέθοδοι Έρευνας στην Αναπτυξιακή Ψυχολογία, Διδάσκουσα: Ειρήνη Σκοπελίτη, Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστημίου Πατρών, eclass.upatras.gr, διαθέσιμο εδώ
• Η Μέθοδος «Ρυθμική Dalcroze»: Μία Εναλλακτική Πρόταση Ανάμεσα στη Μουσικοπαιδαγωγική και τη Μουσικοθεραπεία, approaches.gr, διαθέσιμο εδώ
• Orff Schulwerk: An Integrated Foundation, journals.sagepub.com, διαθέσιμο εδώ