Του Δημήτρη Βασιλειάδη,
Στην Παγκόσμια Ιστορία είναι συχνό το φαινόμενο οι εκάστοτε ισχυρές δυνάμεις να καταλαμβάνονται από μία ακόρεστη επιθυμία συνεχούς ενδυνάμωσης κι επέκτασης, μία αλαζονεία. Έτσι, λοιπόν, σε περίπτωση που ακολουθήσουν τον δρόμο της υπεροψίας, κινδυνεύουν να βαδίσουν σε επικίνδυνα μονοπάτια, τα οποία είναι ικανά να τους οδηγήσουν στην απώλεια όλων όσα έχουν κερδίσει μέχρι τότε. Ένα παράδειγμα που αντικατοπτρίζει πλήρως την παραπάνω κατάσταση είναι η αρχαία Αθήνα. Η επιθυμία της τελευταίας να επεκτείνει τη ζώνη επιρροής της και να αυξήσει τη δύναμή της, την οδήγησαν στη διοργάνωση μιας εκστρατείας στη Σικελία με στόχο την κατάληψη των Συρακουσών.
Όμως, η παραπάνω εκστρατεία, όπως και κάθε πολεμική επιχείρηση, έχει ορισμένους «πρωταγωνιστές», κάποιους ανθρώπους που έφεραν ευθύνη για τον σχεδιασμό και την εκτέλεσή της. Πώς προέκυψε η ιδέα για τη διεξαγωγή μιας τόσο ριψοκίνδυνης πολεμικής αναμέτρησης; Ποια ήταν η πορεία και ποια η κατάληξή της; Τα ερωτήματα αυτά θα απαντηθούν στη συνέχεια του κειμένου.
Θα ήταν φρόνιμο η ανάλυση της εξεταζόμενης εκστρατείας να αρχίσει από τον ιθύνων νου, τον άνθρωπο, ο οποίος έπαιξε ίσως τον καταλυτικότερο ρόλο στην εξέλιξή της. Αυτός δεν είναι άλλος από τον Αλκιβιάδη. Όντας ανιψιός του εκλιπόντος Περικλή κι έχοντας πολύ καλές ρητορικές ικανότητες, ο νεαρός αριστοκράτης γνώριζε ότι μπορούσε να επηρεάσει τους Αθηναίους πολίτες, προκειμένου αυτοί να ταχθούν με τις δικές του επιθυμίες. Με άλλα λόγια, ήταν ένας δημαγωγός, ο οποίος χρησιμοποίησε το πολιτικό κεφάλαιο του θείου και, με όχημα το δημοκρατικό πολίτευμα, κατόρθωσε να αναρριχηθεί στα ανώτερα πολιτικά αξιώματα της πόλης.
Βρισκόμαστε στο 415 π.Χ., στα μέσα του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-405 π.Χ.). Ο Αλκιβιάδης, έχοντας εκλεγεί στρατηγός για δεύτερη φορά το 417 π.Χ., καταφέρνει να πείσει τους Αθηναίους πολίτες για την αναγκαιότητα της Σικελικής Εκστρατείας. Από την άλλη πλευρά υπήρχε ο Νικίας, επικεφαλής της συντηρητικής παράταξης και ο άνθρωπος που είχε συνδέσει το όνομά του με την αντίστοιχη ειρήνη, τη λεγόμενη «Νικίειος Ειρήνη». Ο πολιτικός αντίπαλος του Αλκιβιάδη εξέφρασε τη διαφωνία του για την προτεινόμενη εκστρατεία, αλλά οι ανησυχίες του δεν εισακούστηκαν.
Έτσι, λοιπόν, η Σικελική Εκστρατεία πέρασε στη φάση του σχεδιασμού. Ειδικότερα, περίπου 100 τριήρεις και 2.000 στρατιώτες συγκροτούσαν την εκστρατευτική δύναμη. Στις δυνάμεις αυτές θα προστίθεντο και σύμμαχα στρατεύματα. Ωστόσο, οι οιωνοί δεν ήταν καθόλου ευνοϊκοί. Προτού ακόμα αναχωρήσει το εκστρατευτικό σώμα, η αθηναϊκή κοινωνία συνταράχθηκε από δύο σκάνδαλα θρησκευτικού περιεχομένου. Το ένα ήταν ο αποκεφαλισμός των Ερμαϊκών στυλών, που βρίσκονταν στην αθηναϊκή Αγορά, και το άλλο ήταν η διακωμώδηση των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Στα δύο αυτά σκάνδαλα υπήρχε ένας κοινός παράγοντας: Ο Αλκιβιάδης. Έτσι, ενώ αρχικά του επιτράπηκε να ακολουθήσει τη στρατιωτική δύναμη στη Σικελία, ο Αθηναίος Στρατηγός ανακλήθηκε πίσω στην Αθήνα. Αυτός, όμως, προκειμένου να αποφύγει δικαστικές περιπέτειες κι ενδεχόμενες συνέπειες, κατάφερε να δραπετεύσει και να καταφύγει στον «άσπονδο» εχθρό της Αθήνας, τη Σπάρτη.
Οι παραπάνω «κακοτυχίες» είχαν ως αποτέλεσμα το εκστρατευτικό σώμα να χάσει τον ηγέτη του, τον εμπνευστή της στρατιωτικής επιχείρησης. Η τελευταία, όμως, δε μπορούσε να ματαιωθεί, καθώς ο αθηναϊκός στρατός είχε αφιχθεί στη Σικελία. Έτσι, στην αρχηγία παρέμειναν οι Νικίας και Λάμαχος. Όπως προαναφέρθηκε, στόχος ήταν η κατάληψη των Συρακουσών, ίσως της ισχυρότερης πόλης της Σικελίας. Η επιλογή της δεν ήταν τυχαία. Πέρα από την εξολόθρευση ενός ανταγωνιστή, επρόκειτο για μία πόλη, η οποία ήταν αποικία της Κορίνθου. Η τελευταία, ούσα σύμμαχος των Σπαρτιατών κι επομένως εχθρός της Αθήνας, είχε κάθε λόγο να προσδοκά ισχυρή στρατιωτική στήριξη από τις Συρακούσες, συνθήκη που ήθελαν να προλάβουν οι Αθηναίοι.
Οι αλλαγές στην ηγεσία των επιτιθέμενων δεν άργησαν να φέρουν τα πρώτα «γκρίζα σύννεφα» πάνω από το στρατόπεδό τους. Η αποχώρηση του εμπνευστή της εκστρατείας οπωσδήποτε αποδυνάμωσε την αποφασιστικότητα του στρατεύματος. Επιπλέον, ο Αλκιβιάδης, φτάνοντας στη Σπάρτη, βοήθησε τον αντίπαλο της Αθήνας, παρακινώντας τους Λακεδαιμονίους να βοηθήσουν τη σικελική πόλη. Οι τελευταίοι, από κοινού με τους συμμάχους τους, άδραξαν την ευκαιρία κι αποφάσισαν να ενισχύσουν τις αμυντικές προσπάθειες των Συρακουσών, αυξάνοντας τη δυσκολία για τις αθηναϊκές δυνάμεις. Έτσι, στέλνονται στρατεύματα υπό τη διοίκηση του Γυλίππου.
Οι συγκρούσεις έχουν ξεκινήσει και τα προβλήματα στο αθηναϊκό στρατόπεδο αυξάνονται. Οι αντίπαλες δυνάμεις αποδεικνύονται εξαιρετικά δυσκατάβλητες και δείχνουν να αντέχουν, με την πελοποννησιακή στρατιωτική ενίσχυση να έχει αυξήσει τη μαχητικότητά τους. Στον αντίποδα, οι αθηναϊκές δυνάμεις δεν έχουν λάβει την υποστήριξη των τοπικών συμμάχων τους στον βαθμό που τους είχαν υποσχεθεί. Ο θάνατος ενός εκ των δύο ηγετών, που καθοδηγούσαν το αθηναϊκό στράτευμα, του Λαμάχου, επιβαρύνει ακόμη περισσότερο την ήδη φορτισμένη ατμόσφαιρα. Πλέον, επικεφαλής του στρατού είναι μόνο ο Νικίας. Να υπενθυμίσουμε στο σημείο αυτό ότι ο Αθηναίος στρατηγός ήταν εξαρχής αντίθετος με τη διεξαγωγή της επιχείρησης. Επιπλέον, πρέπει να επισημανθούν δύο στοιχεία του χαρακτήρα του, η δεισιδαιμονία και η αναβλητικότητα, στοιχεία που, όπως θα δούμε παρακάτω, θα διαδραμάτιζαν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της εκστρατείας.
Όντας μόνος και πρακτικά αβοήθητος από τους τοπικούς συμμάχους, ο Νικίας αντιλαμβάνεται ότι πρέπει να ζητήσει την αποστολή ενισχύσεων από την Αθήνα, εάν θέλει να ελπίζει σε αντιστροφή του αρνητικού κλίματος, που είχε διαμορφωθεί. Πράγματι, η Αθήνα ανταποκρίνεται θετικά στο αίτημα του Νικία και στέλνει επιπλέον στρατό στη Σικελία, με επικεφαλής τον Δημοσθένη. Ωστόσο, ο ηγέτης των επιτιθέμενων δεν είναι ικανοποιημένος από τον αριθμό των ενισχύσεων.
Με τις στρατιωτικές επιχειρήσεις να μη σημειώνουν αξιόλογη πρόοδο και να οδηγούνται σε αδιέξοδο, αποφασίζεται η εκκένωση της Σικελίας. Ωστόσο, η τελευταία πράξη του δράματος ακόμα δεν είχε γραφτεί. Το αθηναϊκό στράτευμα, ενώ βρισκόταν έτοιμο για αναχώρηση, έπεσε θύμα της δεισιδαιμονίας και της αναβλητικότητας του Νικία. Ο τελευταίος, εκλαμβάνοντας μία έκλειψη της σελήνης ως κακό οιωνό, αποφάσισε να αναβάλει τον απόπλου του εκστρατευτικού σώματος για 27 ημέρες. Η αναβολή αυτή υπέγραψε την καταδίκη των στρατιωτών. Ο αθηναϊκός στόλος βρέθηκε παγιδευμένος στο λιμάνι από το οποίο σκόπευε να αναχωρήσει, καθώς οι αντίπαλες δυνάμεις του είχαν αποκλείσει κάθε έξοδο διαφυγής. Η τελική σύγκρουση έμοιαζε αναπόφευκτη.
Οι σκηνές που ακολούθησαν, θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως ο πρόδρομος της κατάρρευσης του αθηναϊκού κράτους. Πρώτα, έλαβε χώρα η καταστροφή του αθηναϊκού στόλου και τις επόμενες μέρες ακολούθησαν οι ήττες στη ξηρά. Χιλιάδες Αθηναίοι πολίτες πέθαναν κι αιχμαλωτίστηκαν. Τον θάνατο γνώρισαν και οι δύο Αθηναίοι στρατηγοί. Η Αθήνα απώλεσε μία ολόκληρη, στρατεύσιμη γενιά, πλήγμα σημαντικό για τη μετέπειτα πορεία του πολέμου. Το γόητρό της δέχθηκε ισχυρό πλήγμα, όπως, επίσης, και ο στόλος της. Το παράδειγμα της αθηναϊκής καταστροφής πρέπει να αποτελεί μία διαρκή υπενθύμιση της σωστής κρίσης, που πρέπει να δείχνουν οι πολίτες, όταν πρόκειται να αποφασίσουν για ζητήματα ιδιαιτέρως σημαντικά, ειδάλλως ελλοχεύει ο κίνδυνος να πέσουν θύματα ενός σύγχρονου Αλκιβιάδη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Στρατίκης, Πότης (1989), Αθήνα: Η πόλη της Δημοκρατίας, Αθήνα: Εκδ. Στρατίκη
- Lefevre, Francois (2016), Ιστορία του Αρχαίου Ελληνικού Κόσμου, Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου Καρδαμίτσα
- Warry, John (1995), Warfare in the Classical World, University of Oklahoma Press
