Της Ιωάννας Μηνδρινού,
Στις 10 Ιανουαρίου, το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο δημοσίευσε ειδική έκθεση σχετικά με την πρόοδο των Δυτικών Βαλκανίων ως προς το κράτους δικαίου, η οποία κατέδειξε πως η δράση της Ε.Ε. συνέβαλε σε μεταρρυθμίσεις σε τομείς λειτουργικής φύσεως, όπως η βελτίωση της αποτελεσματικότητας της δικαιοσύνης και η ανάπτυξη σχετικής νομοθεσίας, με μικρό όμως αντίκτυπο σε θεμελιώδεις μεταρρυθμίσεις όσον αφορά το κράτος δικαίου.
Πιο συγκεκριμένα, την περίοδο 2014-2020 τα 6 κράτη των Δυτικών Βαλκανίων (Αλβανία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Κόσσοβο, Μαυροβούνιο, Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας και Σερβία) έλαβαν χρηματοδότηση ύψους 700 εκατομμυρίων ευρώ από την Ε.Ε. Η χρηματοδοτική συνδρομή κατευθύνθηκε σε αυτές τις χώρες διαμέσου του Μηχανισμού Προενταξιακής Βοήθειας ΙΙ (IPA II), για τον οποίο το κράτος δικαίου αποτελεί έναν από τους εννέα τομείς προτεραιότητας. Το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο (Eu auditors) για να διαπιστώσει αν η χρηματοδοτική στήριξη για το κράτος δικαίου ήταν αποτελεσματική και ορθώς σχεδιασμένη, έλαβε υπόψη του στοιχεία για τη δικαστική εξουσία, τη διαφθορά και την ελευθερία έκφρασης.
Προέκυψε πως παρά ορισμένες θετικές εξελίξεις κυρίως στην Αλβανία και τη Βόρεια Μακεδονία, περιορισμένη πρόοδος σημειώθηκε ως προς το κράτος δικαίου, με την ανεξαρτησία της δικαστικής εξουσίας, τη διαφθορά και τη συγκέντρωση εξουσιών να παραμένουν σημαντικά ζητήματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το γεγονός πως στο Μαυροβούνιο η εκτελεστική εξουσία παρεμβαίνει συχνά, παρακωλύοντας το έργο της δικαστικής, με κυβερνητικά στελέχη και βουλευτές να εκφράζουν τις απόψεις τους δημοσίως πάνω σε τρέχουσες έρευνες. Στη Σερβία, δικαστές έχουν ζητήσει να απαλλαγούν από την εκδίκαση υποθέσεων στις οποίες εμπλέκονται πολιτικοί, κάνοντας λόγο για άσκηση πιέσεων τόσο στους ίδιους όσο και στις οικογένειές τους, ενώ και στην Αλβανία παρά την τροποποίηση του Συντάγματος το 2016, η ανεξαρτησία της δικαστικής εξουσίας εξακολουθεί να τίθεται υπό αμφισβήτηση.
Ανησυχητικό παραμένει το επίπεδο διαφθοράς στα Δυτικά Βαλκάνια, καθώς σύμφωνα με τη Διεθνή Διαφάνεια, το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης αποτυγχάνει να επιτελέσει το έργο του, με πιο πρόσφατο παράδειγμα νόμο στη Σερβία για έργα υποδομής. Ο εν λόγω νόμος έχει εγείρει ανησυχία, καθώς επιτρέπει ειδικά σε έργα «στρατηγικής σημασίας» να εξαιρούνται από τους κανόνες για τις δημόσιες συμβάσεις. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις τελευταίες της εκθέσεις σχετικά με την πρόοδο που σημειώθηκε στο Μαυροβούνιο ως προς την προσχώρησή του στην Ε.Ε. ανέφερε πως ήταν περιορισμένη όσον αφορά την καταπολέμηση της διαφθοράς. Βέβαια, ορισμένα σημαντικά βήματα προς αμφισβήτηση της κυβερνητικής ελίτ έχουν γίνει, αναφέροντας ενδεικτικά πως στις εκλογές του 2020 το κυβερνών κόμμα στο Μαυροβούνιο ηττήθηκε από αντιπολιτευόμενο συνασπισμό, μετά από 30 χρόνια εξουσίας, ενώ και στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη την ίδια χρονιά οι εκλογείς υποστήριξαν πολιτικούς «αουτσάιντερ» στις δημοτικές εκλογές.
Η ελευθερία έκφρασης ήταν ο τομέας που αναπτύχθηκε λιγότερο και στις έξι χώρες. Σύμφωνα με το Freedom House και το Reporters without borders, με εξαίρεση τη Βόρεια Μακεδονία και το Κόσσοβο, δεν έχει επιτευχθεί από το 2015 σημαντική βελτίωση ως προς την ελευθερία έκφρασης. Δημοσιογράφοι και ΜΜΕ εξακολουθούν να στοχοποιούνται μέσω εκφοβισμών και απειλών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ενώ πέφτουν και θύματα σωματικών επιθέσεων, με τις διώξεις και τις έρευνες να κινούνται με αργούς ρυθμούς. Στη Σερβία άρθρα εφημερίδων προσπαθούν να απαξιώσουν μέλη του δικαστικού σώματος, ενώ ταυτόχρονα το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει αποδοκιμάσει την τακτική ΜΜΕ στην Αλβανία να διασπείρουν φήμες εναντίον δημοσίων προσώπων.
Οι προτεραιότητες της Ε.Ε. για το κράτος δικαίου στα Δυτικά Βαλκάνια είναι ξεκάθαρες, αλλά παρουσιάζουν αδυναμίες ως προς την αντιμετώπιση βασικών παθογενειών. Η δράση της έχει συμβάλει σε μεταρρυθμίσεις, με μικρή ωστόσο επίδραση στην εξέλιξη του κράτους δικαίου, κυρίως λόγω ανεπαρκούς εγχώριας πολιτικής θέλησης για τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις. Ενώ δηλαδή ο ΜΠΒ ΙΙ μπορεί να θέσει τις βάσεις για θεσμική αλλαγή, μεταρρυθμίσεις μπορούν να λάβουν χώρα μόνο μέσω της εγχώριας πολιτικής υποστήριξης. Παρατηρήθηκε πως όπου οι συνιστώσες (γνωστές και ως project components) εστίαζαν στην παροχή τεχνικής βοήθειας και στην ενίσχυση της θεσμικής αποτελεσματικότητας, η πολιτική στήριξη ήταν ισχυρή, με τις δράσεις να προχωρούν βάσει σχεδίου. Αντίθετα, όταν στόχευαν σε νομοθετικές τροποποιήσεις για την ανεξαρτησία και τη λογοδοσία της δικαστικής εξουσίας, η πολιτική δέσμευση ασθενούσε. Πέρα όμως από την έλλειψη πολιτικής βουλήσεως και «ενστερνισμού» των μεταρρυθμίσεων, τα έργα του ΜΠΒ ΙΙ μπορεί να καθυστερήσουν και λόγω περιορισμένης διοικητικής ικανότητας, με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή από την άλλη πλευρά, να μην χρησιμοποιεί συστηματικά τα κατάλληλα εργαλεία για να μετριάσει τον κίνδυνο αυτό.
Παράλληλα, οι μεταρρυθμίσεις και τα έργα που επιχειρήθηκαν δεν ήταν αρκετά για να επιφέρουν μια ολική μεταστροφή προς το κράτος δικαίου και λόγω ανεπαρκούς συμμετοχής της Κοινωνίας των Πολιτών. Το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο χαρακτήρισε τη χρηματοδοτική στήριξη που παρείχε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή μέσω του Ευρωπαϊκού Ταμείου για τη Δημοκρατία ανεπαρκή, και με τη Διεθνή Διαφάνεια να έχει ασκήσει κριτική στο παρελθόν για την «παραμέληση» του ρόλου της Κοινωνίας των Πολιτών τόσο σε επίπεδο πολιτικού διαλόγου όσο και από άποψη χρηματοδοτικής στήριξης. Πάντως, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή που χαιρέτισε την έκθεση, αναγνώρισε τον καταλυτικό ρόλο που διαδραματίζει μια δημοκρατική και πλουραλιστική Κοινωνία Πολιτών, δηλώνοντας πως θα εξακολουθήσει να παρέχει χρηματοδοτήσεις για την περίοδο 2021-2027.
Το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο (Eu auditors) θεωρεί πως για να υπάρξει ουσιαστική επίδραση, η Ε.Ε. χρειάζεται συντονισμένη και ταυτόχρονη δράση σε ένα ευρύ φάσμα πολιτικών πεδίων σχετικών με το κράτος δικαίου. Θέτοντας ως χρονοδιάγραμμα τον Δεκέμβριο του 2022, θεωρεί απαραίτητο από μέρους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής τον καθορισμό στρατηγικών στόχων για κάθε χώρα που συμμετέχει στη διαδικασία διεύρυνσης, καθώς και τη συνεχή παρακολούθηση της προόδου σε σχέση με τους στόχους αυτούς. Ένα ευνοϊκό περιβάλλον για τα ΜΜΕ και την Κοινωνία των Πολιτών θα μπορούσε να βοηθήσει στη γνωστοποίηση και αποσαφήνιση των στόχων, στην επεξήγηση της ενταξιακής πορείας και την προαγωγή των δημοκρατικών αρχών της Ε.Ε. Ακριβώς επειδή η δημόσια στήριξη προς τις αναγκαίες για προσχώρηση μεταρρυθμίσεις φθίνει, τόσο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή όσο και Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης οφείλουν να παράσχουν μακροπρόθεσμη χρηματοδότηση από τον ΜΠΒ ΙΙ σε δραστηριότητες των ΟΚΠ σχετικές με το κράτος δικαίου. Τέλος, θεωρεί σημαντική τη χρήση της αιρεσιμότητας, αναφέροντας πως οι αντιπροσωπείες της Ε.Ε. σπανίως ανέστειλαν τη χρηματοδοτική τους υποστήριξη όταν η μεταρρυθμιστική πορεία δεν χαρακτηριζόταν από ικανοποιητική πρόοδο. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή όμως τάσσεται υπέρ της κατά περίπτωση εφαρμογής της..
Συμπεραίνοντας, η ενταξιακή προοπτική έχει αποτελέσει κινητήρια δύναμη για μεταρρυθμίσεις στα Δυτικά Βαλκάνια, με το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο να θεωρεί πως, παρά τις προσπάθειες της Ε.Ε., οι χώρες αυτές εξακολουθούν να ταλανίζονται από προβλήματα κράτους δικαίου. Η έκθεση έρχεται σε μια περίοδο που o ρυθμός διεύρυνσης της Ε.Ε. έχει καθυστερήσει, τόσο επειδή τα κράτη-μέλη εμφανίζονται σκεπτικιστικά, όσο και λόγω των αυταρχικών τάσεων που παρουσιάζονται σε ορισμένες κυβερνήσεις της περιοχής. Ταυτόχρονα, το γεγονός πως η Ε.Ε. μάχεται για την προστασία του κράτους δικαίου και εντός του πυρήνα της, γεννά ερωτήματα για τη «γοητεία» της ήπιας ισχύος της.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Special Report 01/2022: Eu support for the rule of law in the Western Balkans: despite efforts, fundamental problems persist, European Court of Auditor, διαθέσιμο εδώ
- Eu support for the rule of law in the Western Balkans has contributed to reforms but important fundamental challenges persist, European Commission, διαθέσιμο εδώ
- Eu funds for rule of law in Western Balkans wasted, Eu observer, διαθέσιμο εδώ
- $795 million spent on improving the rule of law in Western Balkans has had little impact, according to a new report., Ceng News, διαθέσιμο εδώ
