Του Θανάση Κουκόπουλου,
Στους χαλεπούς καιρούς της Οθωμανοκρατίας, μία εκκλησιαστική μορφή έλαμψε με το πνεύμα αυτοθυσίας και το αίσθημα προσφοράς προς τον υπόδουλο Ελληνισμό. Πρόκειται για τον ιερομόναχο Κοσμά τον Αιτωλό, η κληρονομιά του οποίου παραμένει μέχρι τις μέρες μας ανεξίτηλη, ιδιαιτέρως στα μέρη όπου επικεντρώθηκε η δράση του.
Κάποια βασικά βιογραφικά στοιχεία του Κοσμά δεν είναι απόλυτα ξεκάθαρα και υπάρχουν διάφορες απόψεις μεταξύ των μελετητών. Ωστόσο, ως εγκυρότερη πηγή θα πρέπει να θεωρηθεί το έργο «Νέον Μαρτυρολόγιον» του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, ο οποίος ήταν σύγχρονός του και ο πρώτος βιογράφος του. Εάν δεχτούμε τη μαρτυρία του σχετικά με την ηλικία του Κοσμά, όταν θανατώθηκε το 1779 (65 ετών), τότε η χρονολογία γέννησής του πρέπει να τοποθετηθεί στα 1714. Κατά τον ίδιο βιογράφο καταγόταν από ένα μικρό χωριό της Αιτωλίας, ονόματι Μέγα Δένδρο. Ο ίδιος ο Κοσμάς αναφέρει με ασάφεια πως πατρίδα του είναι το Απόκουρον (το ανατολικό ορεινό τμήμα της περιοχής Τριχωνίδας, του νομού Αιτωλοακαρνανίας). Πάντως, έχει εκφραστεί και η άποψη ότι πατρίδα του ήταν ο Ταξιάρχης.
Από νωρίς, οι γονείς του μερίμνησαν για τη μόρφωση και τη στερέωσή του στην πίστη. Τα πρώτα του βήματα στα γράμματα και στην εγκύκλιο μόρφωση τα έκανε χάρη σε δύο διακόνους, τον Γεράσιμο Λύτσικα και τον Ανανία Δερβισάνο. Αργότερα, αναχώρησε για την Αθωνιάδα Σχολή του Αγίου Όρους και μαθήτευσε πλάι σε σημαντικούς δασκάλους, όπως ήταν ο Παναγιώτης Παλαμάς, ο Νικόλαος Τζαρτζούλιος, αλλά και ο περίφημος Ευγένιος Βούλγαρης.
Είναι σημαντικό να αναφερθεί, ότι ο Κοσμάς δεν έλαβε αποκλειστικά εκκλησιαστική μόρφωση. Στην Αθωνιάδα διδάχτηκε μεταξύ άλλων και το μάθημα της «Λογικής», ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις είναι εμφανής και η κλασικίζουσα παιδεία του. Για παράδειγμα, στις διδαχές του καταγράφεται, ανάμεσα στις άλλες, και η εξής τοποθέτηση: «Ούτος ο κόσμος, αδελφοί μου, είναι ωσάν μία φυλακή. Πότε πρέπει να χαίρεται ο άνθρωπος; Όταν εμβαίνει εις την φυλακήν ή όταν ελευθερώνεται από την φυλακήν;». Αυτή η ιδέα παραπέμπει ξεκάθαρα στον πλατωνικό «Φαίδωνα». Είναι επίσης πολύ σημαντικά τα λόγια του ιδίου: «Και εγώ από το σχολείον έμαθα τα εικοσιτέσσερα γράμματα… έμαθα και πεντέξι ελληνικά (δηλαδή στοιχειώδη παιδεία)… και έμαθα πολλών λογιών γράμματα, εβραϊκά, τουρκικά, φράγκικα και απ’ όλα τα έθνη και πολλά τα εδιάβασα».
Αφότου παρήκμασε η Αθωνιάδα, το 1759, ο Κοσμάς εισήλθε ως δόκιμος στη Μονή Φιλοθέου του Αγίου Όρους. Εντάχθηκε με επιτυχία στα κατάστιχα της μονής, ενώ χειροτονήθηκε και ιερέας. Ωστόσο, δεν αισθανόταν αναπαυμένος με την απόσυρσή του στο μοναστήρι, τη στιγμή που οι συμπατριώτες του υπέφεραν από το σκοτάδι της αμάθειας και της άγνοιας της πίστης τους.
Έτσι, οπωσδήποτε πριν τις 25 Μαρτίου 1761, οπότε και έληξε η θητεία του Οικουμενικού Πατριάρχη Σεραφείμ Β΄, ο Κοσμάς τον επισκέφθηκε, προκειμένου να λάβει την άδεια και την ευχή του να αρχίσει να κηρύττει στον κόσμο. Επιπλέον, διδάχτηκε και ρητορική από τον ξάδελφό του Χρύσανθο, διευθυντή αργότερα της Πατριαρχικής Ακαδημίας και κατόπιν του Σχολείου της Νάξου. Δεν είναι βέβαιο πόσες ακριβώς περιοδείες έκανε. Άλλοι μιλούν για τρεις, ενώ άλλοι για τέσσερις. Το βέβαιο είναι ότι «όργωσε» τη βόρεια Ελλάδα, ενώ περιόδευσε και στα νησιά Αιγαίου και του Ιονίου. Ιδιαίτερη έμφαση έδωσε στην Ήπειρο. Όπου πήγαινε, έπαιρνε προηγουμένως την άδεια των τοπικών αρχών και έστηνε έναν σταυρό και ένα σκαμνί, πάνω στο οποίο κήρυττε.
Το κήρυγμά του απευθυνόταν όχι μόνο στους χριστιανούς, αλλά και σε αλλοθρήσκους. Επικεντρωνόταν ουσιαστικά στην εξήγηση του Συμβόλου της Πίστεως. Ήταν πολύ αγαπητός από την πλειοψηφία των ανθρώπων των περιοχών που επισκεπτόταν. Όπως έγραφε και ο ίδιος σε επιστολή του προς τον Χρύσανθο: «Χίλιοι Τούρκοι με αγαπώσι και ένας όχι τόσον». Επιπλέον, παρότρυνε τους πλουσίους να κάνουν ελεημοσύνες, όχι μόνο σε χρήματα και υλικά αγαθά, αλλά και σε θρησκευτικά βιβλία, κολυμβήθρες, κομποσκοίνια κ.α. Οι μαρτυρίες κάνουν λόγο, για χιλιάδες άτομα, που τον παρακολουθούσαν, πληροφορία που δεν θα πρέπει να θεωρηθεί υπερβολική, καθώς στις πηγές συμπεριλαμβάνονται και αναφορές ξένων περιηγητών.
Όσον αφορά τις διδαχές του αυτές καθαυτές, πρέπει να τονιστεί ότι δεν τις κατέγραψε ποτέ ιδιοχείρως. Αυτό δημιουργεί κάποια μεθοδολογικά προβλήματα, δεδομένου ότι προκύπτουν σε ορισμένες περιπτώσεις ζητήματα ύφους, απόδοσης ρήσεων και λόγων και κατ’ επέκταση μεταγενέστερων επεμβάσεων και προσθηκών. Πάντως, οι επιστολές του είναι πολύτιμες. Αξίζει να παρατεθεί ένας πολύ σημαντικός του λόγος: «Το σχολείο φωτίζει τους ανθρώπους και αν μάθεις το παιδί σου γράμματα, τότε λέγεται άνθρωπος. Καλύτερον, αδελφέ μου, να έχεις ελληνικόν σχολείον εις την χώραν σου, παρά να έχεις βρύσες και ποτάμια».
Έτσι, ο Κοσμάς δεν μεριμνούσε μόνο για τη χριστιανική διαπαιδαγώγηση των Ελλήνων, αλλά και για τη θύραθεν παιδεία. Λίγους μήνες πριν τον θάνατό του έγραψε στον αδελφό του πως ίδρυσε 200 δημοτικά σχολεία και 10, στα οποία «διδάσκονταν τα ελληνικά γράμματα» (προφανώς, τηρουμένων των αναλογιών, αντίστοιχα των σύγχρονων γυμνασίων). Δεν είναι σίγουρο αν ο Κοσμάς είχε άμεση σχέση με κλέφτες και αρματολούς, υπό την έννοια ότι υποστήριζε ρητά το αντιστασιακό τους πνεύμα. Επικεντρωνόταν κυρίως στις αξίες της πίστης και της παιδείας.
Ο δραστήριος ιερομόναχος τόνιζε και την αξία της τήρησης της αργίας της ιερής ημέρας της Κυριακής και έτσι τα παζάρια μεταφέρονταν το Σάββατο. Αυτό όμως, κίνησε το μίσος των Εβραίων εμπόρων, οι οποίοι έπεισαν τον Κουρτ Πασά (διοικούσε τμήμα της Βορείου Ηπείρου) να τον βγάλει από τη μέση. Έτσι, όταν στις 24 Αυγούστου 1779 πήγε στον αγά της περιοχής του Βερατίου, προκειμένου να πάρει την άδειά του, εκείνος του ανακοίνωσε την απόφαση που είχε ήδη παρθεί. Μαρτύρησε δια απαγχονισμού (κρεμάστηκε συγκεκριμένα από ένα δέντρο) έξω από το χωριό Κολικόντασι δίπλα στον ποταμό Άψο. Οι δήμιοι έριξαν το λείψανό του στο ποτάμι, ωστόσο ένας ιερέας ονόματι Μάρκος το ανακάλυψε και έτσι ενταφιάστηκε με τιμές. Η διδασκαλία αυτού του σπουδαίου Έλληνα θα πρέπει κατά την άποψή μου να μας προβληματίσει όλους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Μακάριος, Σιμωνοπετρίτης (2009), Νέος Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας-Νοέμβριος, τ. 12ος, Αθήνα: Εκδ. Ίνδικτος
- Μενούνος, Ιωάννης (1979), Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές (και Βιογραφία), διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Αθήνα: Εκδ. Τήνος
- Δορμπαράκης, Γεώργιος (2016), Θαυμαστός ο Θεός… Μορφές Αγίων μέσα από τη Θεολογία της Λατρείας, Αθήνα: Εκδ. Εν Πλω
