Της Κωνσταντίνας Παναγιωτοπούλου,
Κάτι παράξενο συμβαίνει στην Ιαπωνία. Από ότι φαίνεται, υπάρχουν δύο Ιαπωνίες: Η Ιαπωνία που ξέρουμε και μία ακόμα Ιαπωνία που απλώνεται κάτω από αυτήν, ένας υπόγειος κόσμος, ένας προορισμός για όλους τους ανθρώπους που επιθυμούν να διαγράψουν τα ίχνη τους από την πραγματικότητα, σαν να μην υπήρξαν ποτέ. Αυτοί είναι οι “johatsu”, άτομα που εξαφανίζονται από προσώπου γης, υφαίνοντας τον ιστό ενός φαινομένου τόσο έντονου που χρειάστηκε το δικό του όνομα.
Ο όρος “johatsu” (ή “jouhatsu”) δηλώνει κυριολεκτικά την εξάτμιση. Μια διαγραφή τόσο ολοκληρωτική, που η μόνη απόδειξη ότι ο johatsu υπήρξε ποτέ είναι οι αναμνήσεις που έχουν από αυτόν τα κοντινά του πρόσωπα. Η «εξαΰλωση» έχει καταλήξει σχεδόν θεσμός στην Ιαπωνία. Αν μπορούμε να παρακολουθήσουμε κάποιο πολιτισμικό μοτίβο, αυτό ίσως να είναι η εξαφάνιση. Στο ”Spirited Away”, μία από τις πιο γνωστές ιαπωνικές ταινίες κινουμένων σχεδίων, η πρωταγωνίστρια εγκλωβίζεται σε έναν φανταστικό κόσμο με τους γονείς της. Στα βιβλία του Haruki Murakami, οι χαρακτήρες ακροβατούν στα σημεία όπου η πραγματικότητα τελειώνει και αρχίζει κάτι άλλο, κάτι απόκοσμο, κάτι μεγαλύτερο. Η εξαφάνιση αποτελεί πια κομμάτι της ιαπωνικής κουλτούρας, σε σημείο που έχει προξενήσει το ενδιαφέρον του κόσμου.
Η Γαλλίδα δημοσιογράφος Léna Mauger ερευνά το φαινόμενο johatsu στο βιβλίο της με τίτλο The Vanished: The ‘Evaporated People’ of Japan in Stories and Photographs. Υπολογίζει ότι ετησίως σχεδόν εκατό χιλιάδες Ιάπωνες αφανίζονται υπό μυστήριες συνθήκες, χωρίς να αφήσουν πίσω τους ούτε ίχνος. Αυτοί οι άνθρωποι μάλλον κινούνται σε κάποιο τυφλό σημείο, γιατί τα επίσημα στοιχεία του κράτους αναγράφουν πολύ λιγότερες εξαφανίσεις. Εξ ου η κουβέντα περί ενός υπόγειου κόσμου που στήνεται σε κάποιο διοικητικό κενό, σε κάποιο μέρος που οι αρχές δεν δύνανται (ή δεν θέλουν) να χαρτογραφήσουν. Το ζήτημα των εξαφανίσεων είναι ταμπού στην ιαπωνική κοινωνία. Και, φυσικά, την μεγαλύτερη περιέργεια την κινούν τα ανείπωτα.
Για να καταλάβει κάποιος το φαινόμενο johatsu, πρέπει πρώτα να ψηλαφίσει κάποια κοινωνιολογικά και ψυχολογικά χαρακτηριστικά που συνθέτουν την ιαπωνική ψυχοσύνθεση. Δεν είναι τυχαίο που συνήθως οι εξαφανίσεις έπονται μιας εμπειρίας η οποία καταδικάζεται ως επονείδιστη από το κοινωνικό σύνολο. Μία απόλυση, ένας προβληματικός γάμος, μία ακαδημαϊκή αποτυχία μπορούν να καλλιεργήσουν αβάσταχτο αίσθημα ντροπής. Ο μέλλων johatsu φέρει το βάρος ενός ανεκπλήρωτου καθήκοντος και των ενοχών για την απογοήτευση που προκάλεσε στον περίγυρό του. Η ιαπωνική ιστορία βρίθει τραγωδιών που πήγασαν από την έσχατη επιταγή του καθήκοντος (αυτοκτονίες καμικάζι) και το άχθος της ατίμωσης (χαρακίρι). Ο ιαπωνικός λαός φαίνεται να αντιλαμβάνεται σε βάθος το πλέγμα σχέσεων που δένει τα πρόσωπα μεταξύ τους. Από την αλληλεξάρτηση απορρέει αυτό το δεσμευτικό αίσθημα ευθύνης, η οποία, αν δεν μεταφραστεί σε πράξεις ανάλογες της βαρύτητάς της, μπορεί να οδηγήσει σε αδιέξοδο.
Οι πνιγερές συνθήκες εργασίας που άρχισαν να επικρατούν μετά την μεγάλη οικονομική ύφεση που βίωσε η χώρα την δεκαετία του 1990, τα περιορισμένα περιθώρια για αυτοέκφραση και δημιουργικότητα που αφήνονται στους χώρους εργασίας και ο έντονος ατομικισμός που παρατηρούν οι κοινωνιολόγοι συγκεκριμενοποιούν ακόμα περισσότερο τα αίτια πίσω από το φαινόμενο johatsu, εξηγώντας γιατί ειδικά η Ιαπωνία πλήττεται από τόσες πολλές εξαφανίσεις.
Η εξαφάνιση μοιάζει να είναι μία εναλλακτική λύση αντί της αυτοκτονίας και έχει διαδοθεί τόσο πολύ, που αναδύθηκε μία ολόκληρη βιομηχανία προς εκμετάλλευση του φαινομένου. Συμβουλευτικές εταιρίες βοηθούν απελπισμένα άτομα, πνιγμένα στα χρέη ή βασανισμένα από κάποια άλλη δυσμένεια, να αλλάξουν ταυτότητα και να κάνουν ένα νέο ξεκίνημα σε κάποια άλλη πόλη. Το τίμημα που πληρώνουν (πέρα από τη χρηματική αμοιβή στις εταιρίες) είναι η εγκατάλειψη, μια για πάντα, των αγαπημένων τους προσώπων και της ζωής τους όπως την ήξεραν μέχρι τότε. Με αυτήν την έννοια, οι johatsu δεν είναι νεκροί, αλλά δεν είναι ούτε ζωντανοί ακριβώς. Το φάντασμά τους περιπλανιέται στην παλιά τους γειτονιά, αλλά ανακτούν την υλική τους μορφή στην καινούργια. Ο εντοπισμός τους καθίσταται σχεδόν αδύνατος, λόγω των πολύ αυστηρών νόμων περί ιδιωτικής ζωής και προσωπικών στοιχείων που ισχύουν στην Ιαπωνία.
Οι johatsu αναζητούν δουλειά σε σκιώδη μέρη, όπου πληρώνονται με μετρητά και χωρίς να υποβάλλονται σε ερωτήσεις. Έτσι κι αλλιώς, οι άνθρωποι εξαφανίζονται εσκεμμένα μόνο αν γνωρίζουν ότι κάπου θα υπάρξει χώρος για αυτούς. Αυτή είναι η δεύτερη Ιαπωνία, η παράλληλη, που υπάρχει μόνο για όσους την χρειάζονται. Τελικά, ίσως είναι δυνατό να ζήσει κανείς πολλές ζωές, όλες μαζί πεπιεσμένες σε μία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Φαινόμενο Johatsu: Δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι εξαφανίζονται μυστηριωδώς στην Ιαπωνία. Οι θεωρίες, huffingtonpost.gr, διαθέσιμο εδώ
- Φαινόμενο Johatsu: Άνθρωποι στην Ιαπωνία εξαφανίζονται, tvxs.gr, διαθέσιμο εδώ
- Do Streesed-Out Japanese Really Stage Elaborate Disappearances? On the Trail of the Johatsu or ‘Evaporated People’, time.com, διαθέσιμο εδώ
