Του Χρήστου Αργυρόπουλου,
Για να παραφράσουμε τα λόγια της Jane Austin, αποτελεί γενικώς αποδεκτή αλήθεια πως στο χώρο του μύθου η δύναμη της Αφροδίτης δαμάζει τα πάντα. Ζώα, άνθρωποι και θεοί πέφτουν στα χαριτωμένα δίχτυα της,· κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί την κυριαρχία του έρωτα στο μυθολογικό σύμπαν. Γνωρίζουμε πως Αφροδίτη απολάμβανε ιδιαίτερα να βασανίζει τους άλλους ολύμπιους θεούς. Σε μια απολαυστική διαστροφή ρόλων, έκανε σκλάβο της ακόμα και το Δία, αναγκάζοντάς τον να σμίγει με όμορφες θνητές. Πέρα από τις διαμαρτυρίες της συζύγου του, Ήρας, αποτέλεσμα ήταν μια σειρά από θνητούς απογόνους θεϊκής καταγωγής. Αναμενόμενα, ο βασιλιάς των θεών κάποτε αγανάκτησε με τις γλυκιές δοκιμασίες της Αφροδίτης και αποφάσισε να την πληρώσει με το ίδιο νόμισμα. Φρόντισε, λοιπόν, μέσα στην ατελείωτη σοφία του, να αγαπήσει η ίδια η θεά του έρωτα έναν θνητό.
Η γενιά του Δαρδάνου στην Τροία ήταν ξακουστή για τους όμορφους άντρες της. Τον Γανυμήδη, γιο του Τρώα, τον απήγαγε ο ίδιος ο Δίας για να κερνάει τους θεούς στα συμπόσια τους. Τον Τιθωνό, αδελφό του Πριάμου, τον ερωτεύτηκε η Ηώς και τον έκανε αθάνατο,· ξεχνώντας όμως να τον κάνει αγέραστο. Για να μην αναφέρουμε τον Πάρι, με τον οποίο κλέφτηκε η βασίλισσα της Σπάρτης και ωραιότερη γυναίκα του κόσμου, Ελένη. Ο άντρας, τον οποίο ερωτεύτηκε η Αφροδίτη, δεν θα μπορούσε παρά να κατάγεται από ένα τόσο προικισμένο γένος.
Ο Αγχίσης περνούσε τον καιρό του στις κορυφές της Ίδας βόσκοντας τα κοπάδια του. Εκεί τον είδε μια μέρα η θεά και θαμπώθηκε από την ομορφιά του. Αποφάσισε, λοιπόν, να κατέβει στη γη και να τον κατακτήσει. Το πρώτο βήμα στην τέχνη της αφροδίσιας αποπλάνησης ήταν ο καλλωπισμός: η Αφροδίτη πήγε στο ναό της στην Πάφο και με βοηθούς τις τρεις Χάριτες λούστηκε, μυρώθηκε, στολίστηκε. Ακαταμάχητη έφτασε στα βοσκοτόπια του Αγχίση, με πλήθος άγρια ζώα να την ακολουθούν εξημερωμένα από τη δύναμη του έρωτα.
Η θεά διάλεξε την ώρα όπου ο Αγχίσης αναπαυόταν παίζοντας κιθάρα. Για να μην τον τρομάξει το θεϊκό της παρουσιαστικό, πήρε τη μορφή θνητής και στάθηκε εμπρός στην καλύβα του. Ο νέος όταν την αντιλήφθηκε δίστασε να αντιδράσει. Παρά τη διέγερση που τον κυρίευε, αναγνώρισε διαισθητικά πως τόση ομορφιά ταίριαζε μόνο σε θεές και ως αθάνατη την προϋπάντησε. Της μίλησε με λόγια σεβασμού και υποταγής.
Η Αφροδίτη, όμως, αν και θεά που την ενδιέφεραν οι προσφορές και η ευσέβεια, είχε άλλες προτεραιότητες. Με ένα γοητευτικό παιχνίδι λέξεων, κατέστρωσε ένα αφήγημα που απέσυρε από πάνω της την «κατηγορία» της αθανασίας. Διηγήθηκε πως είναι τάχα πριγκίπισσα από τη Φρυγία, την οποία άρπαξε ο Ερμής ενόσω χόρευε με τις φίλες της. Την απίθωσε στον τόπο αυτό με εντολή να παντρευτεί τον Αγχίση και μαζί να αποκτήσουν απογόνους. Επομένως, δεν βρισκόταν εδώ από δικό της θέλημα και η ένωσή της με το νέο ήταν απολύτως απαραίτητη,· ήταν θέλημα των θεών. Η θεατρική πειθώ της θεάς ήγειρε περισσότερο την ερωτική διάθεση του Αγχίση, ο οποίος με χαρά υπάκουσε τη «θεία εντολή». Έτσι, η θεά του έρωτα έσμιξε με έναν θνητό πάνω σε μια πρόχειρη κλίνη από δέρματα ζώων.
Μετά τον έρωτα έφτασε η σκληρή συνειδητοποίηση. Η Αφροδίτη κατάλαβε πως ξεγελάστηκε και πως φέρθηκε με τρόπο που δεν αρμόζει σε θεά. Ξυπνώντας απότομα τον Αγχίση αποκαλύφθηκε σε όλη της τη δόξα. Το θέαμα ήταν φοβερό. Έγινε πελώρια και η υπερφυσική της ομορφιά άστραφτε τόσο, που ο θνητός έκρυψε το κεφάλι του στα σκεπάσματα και άρχισε τις ικεσίες. Ήξερε, είπε, εξ’ αρχής πως η γυναίκα εμπρός του ήταν θεά, όμως ξεγελάστηκε. Του ήταν γνωστές οι συνέπειες για τους θνητούς που προσβάλλουν την αιδώ των ευσεβών θεοτήτων, εκείνοι χάνουν την ανδρεία και τις δυνάμεις τους. Τους βρίσκει οικτρό τέλος.
Η Αφροδίτη, όχι τελείως άκαρδη, προσέφερε μια συμβιβαστική λύση. Δεν θα τον έβλαπτε, μα ακόμα και ως αγαπημένος της ο Αγχίσης θα παρέμενε θνητός. Εκείνη θα αποκτούσε και ένα παιδί από εκείνον. Το όνομά του θα ήταν Αινείας, γιατί η λύπη της μητέρας του ήταν μεγάλη (αἰνόν ἄχος) που βρέθηκε στο κρεβάτι ενός ανθρώπου. Αναμφίβολα, η ντροπή της γελαστής θεάς ήταν μεγάλη· δεν τολμούσε πια να χειραγωγεί τους άλλους θεούς, ούτε να τους πειράζει για τις ατασθαλίες τους.
Το παιδί θα το ανέθρεφαν οι Νύμφες του βουνού, και στο πέμπτο έτος της ηλικίας του θα επέστρεφε στον κόσμο των ανθρώπων. Λαμπρό μέλλον το περίμενε, θα γινόταν γενάρχης μιας λαμπρής βασιλικής γενιάς. Για όλα αυτά δεν έπρεπε ο Αγχίσης να πει τίποτα. Αν τολμούσε να προσβάλει τη φήμη της θεάς, τότε ο Δίας θα τον κατακεραύνωνε. Αυτά είπε η θεά και χάθηκε στον ουρανό.
Η χαριτωμένη αυτή ιστορία απαντά στην αρχαία ελληνική γραμματεία σε ένα σώμα ύμνων της αρχαϊκής εποχής (του 700 π.Χ. περίπου), τους Ομηρικούς Ύμνους. Ομηρικοί ονομάζονται όχι γιατί τους έγραψε ο Όμηρος –και είναι από μόνο του ένα ερώτημα το αν υπήρξε αυτός και αν ήταν ένα και μοναδικό το άτομο που συνέθεσε τα έπη Ιλιάδα και Οδύσσεια– αλλά γιατί ήταν γραμμένοι σε δακτυλικό εξάμετρο, όπως και τα έπη.
Οι Ύμνοι στην πλειοψηφία τους καταπιάνονται με μυθολογικά θέματα, τα οποία σηματοδοτούν μια καθοριστική στιγμή για την ιστορία της ανθρωπότητας. Η σημαντική στιγμή που αφηγείται ο Ύμνος στην Αφροδίτη αναδεικνύεται όχι τόσο μέσα από τη δράση της ίδιας της θεάς, αλλά από τη βούληση του Δία.
Ο πατέρας των θεών παρουσιάζεται αγανακτισμένος, από την ανεξέλεγκτη δράση της θεάς του έρωτα και αποφασίζει να την περιορίσει. Στο τέλος της ιστορίας, η Αφροδίτη μαθαίνει το μάθημά της. Μετά από τέτοια ντροπή –θεά αυτή, να παίζει θέατρο σε έναν θνητό βοσκό, ώστε να κάνουν έρωτα– δεν πρόκειται να επαναλάβει τα αστεία της σε βάρος των άλλων θεών.
Τι αποφάσισε, λοιπόν, ο πάνσοφος Δίας για την ανθρωπότητα και πώς αυτό σχετίζεται με το πάθημα της θεάς του έρωτα; Για να απαντήσουμε σε αυτό, πρέπει να λάβουμε υπόψιν μας το πρωταρχικό αίτημα της θρησκευτικής και μυθολογικής σκέψης της αρχαϊκής εποχής: «στο σύμπαν πρέπει να τηρείται η ιεραρχία». Πρώτοι και πάνω απ’ όλους, βρίσκονται οι ολύμπιοι θεοί και στην κορυφή της εσωτερικής τους διαστρωμάτωσης βρίσκεται φυσικά ο Δίας. Σε σαφέστατα κατώτερη θέση βρίσκεται η ανθρωπότητα. Επ’ ουδενί δεν πρέπει τα δύο στοιχεία αυτά –θεοί με θνητούς– να αναμειγνύονται. Έτσι, έχουμε το σαφώς οριοθετημένο σχήμα: «θεός–θνητός».
Κι όμως, το ασύδοτο ερωτικό παιχνίδι, που κατέστρωνε πριν την «τιμωρία» της η Αφροδίτη θόλωνε τα νερά αυτού του αυστηρού διαχωρισμού. Όταν ένας θεός, όπως ο Δίας, εγκαταλείπει την ισότιμή του σύζυγο για να κυνηγήσει κάποια πριγκίπισσα, όχι μόνο η θέση του υποβιβάζεται, αλλά και αποκτά παιδιά που συνδυάζουν θεϊκά και ανθρώπινα στοιχεία. Είναι δηλαδή ημίθεοι. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η αξιολογική κλίμακα του κόσμου διαρρηγνύεται: ανάμεσα στον θεό και τον άνθρωπο παρεμβάλλεται ο ημίθεος. Με το νέο σχήμα «θεός – ημίθεος – άνθρωπος» τα όρια μεταξύ του ισχυρού θεού και του ανίσχυρου ανθρώπου γίνονται δυσδιάκριτα.
Οι θνητοί πλησιάζουν επικίνδυνα τους θεούς και κάποιοι, όπως ο Ηρακλής, γίνονται και οι ίδιοι θεοί. Όμως και η εσωτερική διαστρωμάτωση του Ολύμπου απειλείται, καθώς στην κορυφή δεν βρίσκεται ο Δίας, αλλά η Αφροδίτη. Ο σοφός πατέρας δεν επρόκειτο να επιτρέψει αυτή την κατάσταση. Το σχέδιο που καταστρώνει, ο έρωτας της Αφροδίτης για τον Αγχίση, συνδυάζει τους πολλαπλούς σκοπούς του: όχι μόνο βάζει την θεά του έρωτα στην θέση της –κυριολεκτικά παίρνει τη θέση που της αρμόζει στην ολύμπια ιεραρχία– αλλά χαράσσει, μια οριστική διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στους θεούς και τους θνητούς. Ο μικρός Αινείας είναι ο τελευταίος ημίθεος της μυθολογίας.
Ο μύθος της Αφροδίτης και του Αγχίση μπορεί να διαβαστεί ως μια πικάντικη, διασκεδαστική αφήγηση. Μα με μια πιο προσεκτική ανάγνωση, μας θυμίζει κάτι θεμελιώδες για τον αρχαϊκό κόσμο (περ. 750-480 π.Χ.): δεν ήταν –και δεν ήθελε να είναι– ένα σύμπαν ισότητας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κακριδής, Ι. Θ. (1986), Ελληνική Μυθολογία: Οι Θεοί, τ. Β΄, Αθήνα: Εκδ. Αθηνών
- Κερένυϊ Κ. (2013), Η Μυθολογία των Ελλήνων, Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας
- Strauss Clay, J. (2006), The Politics of Olympus: Form and Meaning in the Major Homeric Hymns, Bristol Classical Papers
