Του Κωνσταντίνου Δήμου,
«Αυτή δεν είναι μια ιστορία που θέλετε να διαβάσετε». Κάπως έτσι πιστεύω ότι ο Primo Levi θα προλόγιζε στους «ευαίσθητους» αναγνώστες που θα επιχειρούσαν να διαβάσουν τα απομνημονεύματα του χημικού που βίωσε από κοντά τις φρικαλεότητες που συνέβησαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Auschwitz.
O Primo Levi (1919-1987) ήταν Ιταλός εβραϊκής καταγωγής με γονείς Σεφαραδίτες (Εβραίους μετανάστες από την Ισπανία), ο οποίος κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ανέπτυξε αντιφασιστική δράση με το Partito d’ Azione (Κόμμα Δράσης). Το 1943, μετά την πτώση του φασίστα δικτάτορα Benito Mussolini, ο Levi δραστηριοποιήθηκε στο πλαίσιο της Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης και ως μέλος μιας ομάδας παρτιζάνων στην κοιλάδα της Αόστα, προσκείμενη στη σοσιαλιστικών φρονημάτων οργάνωση ονόματι “Giustizia e Liberta” («Δικαιοσύνη κι Ελευθερία»). Όμως, τελικά, θα σταθεί πολύ άτυχος: η Βόρεια και Κεντρική Ιταλία καταλαμβάνεται από τους Ναζί, ο ίδιος συλλαμβάνεται από εθελοντές στρατιώτες της Εθνικής Ασφαλείας στις 13 Δεκεμβρίου 1943 και μεταφέρεται με τρένο με τελικό προορισμό το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Auschwitz, το 1944. Επηρεασμένος από αυτά που έζησε και είδε εκεί, χωρίς να μπορεί να αποσυνδεθεί από τις αναμνήσεις του, αποφασίζει να γράψει τη μαρτυρία του το 1946 με τίτλο «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος».
Αν και αρχικά το βιβλίο του είχε μικρή απήχηση, εξελίχθηκε με την πάροδο του χρόνου σε εκδοτικό φαινόμενο τα αμέσως επόμενα χρόνια. Θα ακολουθήσουν και άλλα έργα ίδιας ή παρόμοιας θεματικής, όπως «Η εκεχειρία», αλλά και γραπτά του γύρω από το επιστημονικό του αντικείμενο, τη Χημεία. Το δοκίμιό του ξεκινάει την αφήγησή του ab ovo (από την αρχή), δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στην προσωπική θεώρηση των πραγμάτων από τον συγγραφέα και στην ψυχογραφία εκείνου και των γύρω του. Επρόκειτο πράγματι για μια κατάθεση ψυχής και όχι μόνο. Εβραίοι και άλλες ανεπιθύμητες εθνότητες από τους Ναζί επιβιβάζονται στο τρένο με κατεύθυνση το Auschwitz. Το ταξίδι θα διαρκούσε 15 μέρες δίχως φαγητό, νερό, αέρα, φως, ύπνο, προσωπικό χώρο, στοιβαγμένοι όλοι μαζί σε βαγόνια σαν πρόβατα που τα πάνε για σφαγή, αντιμέτωποι με τις βιολογικές τους ανάγκες, εκτεθειμένοι στα στοιχεία της φύσης, αντιμέτωποι με τις αντοχές του ίδιου τους του εαυτού. Καβγάδες, φωνές, κλάματα, θάνατος, θυμός, φόβος, μίσος, αναμεμειγμένα με άνδρες γυναίκες, παιδιά, νέους, νέες, γέρους, γριές, αρρώστους. Πολλοί πέθαναν στην πορεία από τις κακουχίες.
Η επεισοδιακή άφιξη στο Auschwitz συνοδεύτηκε -όπως συνήθιζε το γερμανικό πρότυπο- από τον διαχωρισμό μεταξύ ανδρών-γυναικών, υγιών-αρρώστων και ικανών και ανίκανων για εργασία. Οι εύρωστοι κατέληγαν στα κάτεργα, καταδικασμένοι σε έναν αργό θάνατο μέσω καταναγκαστικής εργασίας. Οι υπόλοιποι, στα «αποδυτήρια», στους θαλάμους αερίων με το θανατηφόρο Zyklon B. Η κάθοδος προς τον ένατο κύκλο της Κόλασης συνεχίζεται (o Levi αναφέρεται ουκ ολίγες φορές στη Θεία Κωμωδία) με την πασίγνωστη επιγραφή στην είσοδο του Auschwitz, “Arbeit macht frei”. «Η εργασία απελευθερώνει», μια φράση ολότελα γερμανικά ειρωνική, μα διόλου χιουμοριστική. Τουλάχιστον, στη «Θεία Κωμωδία», ο Δάντης Αλιγκιέρι κυριολεκτούσε: «Εγκαταλείψτε κάθε ελπίδα όλοι όσοι εισέρχεστε εδώ πέρα».
Η διαδικασία συνεχίστηκε επί μακρόν, με τη στοίχιση των κρατούμενων, την κατάσχεση των αποσκευών και των προσωπικών τους αντικειμένων, το ξεγύμνωμα και το κούρεμά τους. Έπειτα από ψυχρολουσία, (ψείρες, αυτή η μάστιγα) τους δόθηκαν ριγέ στολές, ξύλινα παπούτσια και ένας αριθμός κρατουμένων, χαραγμένος για πάντα στο μπράτσο τους, σηματοδοτώντας την απώλεια της ατομικής ταυτότητας και της προηγούμενης ζωής και την έναρξη μιας νέας. Ο αριθμός του πρωταγωνιστή μας είναι 174 517. Το μπλοκ είναι ασφυκτικά γεμάτο, ο χώρος στενάχωρος, τα κρεβάτια σκληρά, στοιβαγμένα το ένα πάνω στ’ άλλο, με λίγο άχυρο ως υπόστρωμα στο καθένα. Το χειρότερο απ’ όλα βέβαια είναι η καχυποψία αναμεταξύ των Haftlinge (φυλακισμένων). Ανά πάσα στιγμή, αν αποσπαστεί η προσοχή σου, οι συγκρατούμενοί σου μπορούσαν να σου κλέψουν όλα σου τα υπάρχοντα, τα ρούχα, τα τσιγάρα, τα παπούτσια, την τροφή, οτιδήποτε μπορεί να φανεί χρήσιμο για την επιβίωση κάποιου στις άθλιες συνθήκες ενός Lager (στρατοπέδου συγκέντρωσης). Η αίσθηση του χρόνου χάνεται, η καθαριότητα είναι πλέον σχετική, η ευπρέπεια από ανάγκη γίνεται ζητούμενο. Όσον αφορά την ηθική, αυτή είναι πλέον ζήτημα οπτικής.
Οι κίνδυνοι που καραδοκούν είναι πολλοί. Άμα αρρωστήσεις χωρίς προοπτική ανάρρωσης, τότε στέλνεσαι στο απόσπασμα, ή στους θαλάμους αερίων. Σ’ αυτό το μωσαϊκό – Βαβέλ εθνικοτήτων Εβραίων, Πολωνών, Ουκρανών, Ελλήνων, Ρωσοαγγλογάλλων, κτλ. ο αγώνας για την επιβίωση είναι καθημερινός, ο φόρτος εργασίας στο εργοστάσιο της Μπούνα μεγάλος. Η απελπισία μεγαλώνει, το στομάχι γουργουρίζει, η εξαπάτηση και το μαύρο εμπόριο ανθούν. Οτιδήποτε έχει αξία χρήσης, από παπούτσια έως τσιγάρα, από ρουχισμό έως ξερό ψωμί είναι ανταλλάξιμο στη μαύρη αγορά, ένα ατελείωτο αλισβερίσι δίχως αρχή, ούτε τέλος, στο οποίο όλοι είναι συμμέτοχοι: οι πολιτικοί κρατούμενοι, οι δεσμοφύλακες, οι πόρνες, οι ποινικοί, οι μάγειρες, τα διοικητικά στελέχη των SS.
Είναι αξιοσημείωτο το φαινόμενο του κοινωνικού κανιβαλισμού. Κρατούμενοι μπορούσαν να αναλάβουν μια θέση ευθύνης μέσα στο στρατόπεδο με αντάλλαγμα κάποια προνόμια που ίσως και να εξασφάλιζαν την επιβίωσή τους, σε αντίθεση και εις βάρος των άλλων συγκρατούμενών τους. Πολλές φορές η κτηνωδία που επέδειξαν ήταν χειρότερη και από αυτή των ίδιων των Γερμανών στρατιωτών. Η εκμετάλλευση αυτή από τους ομόφυλούς σου, οι κακουχίες, η στενοχώρια, τα βασανιστήρια, οδήγησαν άλλους στην παράνοια και άλλους στον θάνατο. Η μοναδική διέξοδος που υπήρχε -πέρα από ηλεκτροφόρο φράχτη που οδηγούσε στην αυτοκτονία- ήταν αυτή της καμινάδας…
Ο πρωταγωνιστής μας όμως δεν το έβαλε κάτω. Η εργασία είναι ένας τρόπος διαφυγής από την ανυπόφορη πραγματικότητα. Η ματαιότητα της αυτοκτονίας ωχριά μπροστά στο ένστικτο της πείνας, άρα της αυτοσυντήρησης. Όταν περιβάλλεσαι από θάνατο, μαθαίνεις να ζεις μαζί του, ενώ εκτιμάς περισσότερο τη φιλία που ενδυναμώνεται μπρος στην άβυσσο. Οι εκτελέσεις γίνονται ρουτίνα, όπως επίσης και η στρατιωτική πειθαρχία, τα “Jawohl!” («Διατάξτε!») και τα γρασωμένα τσόκαρα. O Levi, όμως, έφτασε πολύ κοντά στον θάνατο: το φθινόπωρο του 1944, στα τέλη του πολέμου, όταν οι Ρώσοι και οι συμμαχικές δυνάμεις προήλαυναν προς το Βερολίνο, οι Ναζί εντατικοποίησαν περισσότερο το φρικαλέο έργο τους: εκτέλεσαν μαζικά όσους περισσότερους μπορούσαν από τον Αύγουστο του 1994 και μετά, είτε μέσω της δουλειάς, είτε στους θαλάμους. Τους υπόλοιπους, όταν εκκένωσαν το Auschwitz, τους συγκέντρωσαν στο Buchenwald και στο Mauthausen το 1945. Ελάχιστοι είναι αυτοί που επέζησαν για να διηγηθούν την ιστορία τους.
O Levi στάθηκε τυχερός από την άποψη ότι τον Ιανουάριο του 1945 προσβλήθηκε από οστρακιά. Συνεπώς, όταν οι Γερμανοί εκκένωναν το στρατόπεδο, άφησαν πίσω τους τους ετοιμοθάνατος αρρώστους και τους αδύναμους, θεωρώντας τους ήδη χαμένους. Οι μέρες περνούσαν βασανιστικά αργά, με τους πιο θαρραλέους να λυμαίνονται το έρημο πλέον στρατόπεδο προς εύρεσιν προμηθειών. O Levi και οι εναπομείναντες σύντροφοί του περίμεναν δύο πράγματα: ή τον θάνατο ή ένα θαύμα, τον ερχομό των απελευθερωτών σοβιετικών, ώστε να τους πάρουν από εκεί. Πράγματι, οι Ρώσοι τον Ιούνιο θα τους στείλουν πίσω στην Ιταλία, επιστρέφοντας τελικά τον Οκτώβριο στα πάτρια εδάφη, μαζί με μερικούς ακόμη συνταξιδιώτες. Έκτοτε, ο Levi θα δραστηριοποιηθεί έντονα προς ενημέρωση του κόσμου για τις ναζιστικές θηριωδίες. Το φάντασμα της Τελικής Λύσης όμως δεν αφήνει ήσυχους αυτούς που κάποτε στοίχειωσε. O Primo Levi θα αυτοκτονήσει στη γενέτειρά του, το Τορίνο, το 1987.
Θα κλείσω το παρόν άρθρο με το εξής απόσπασμα της κατάθεσης του Levi: «Πολιτισμένη θεωρείται μια χώρα όταν οι πιο σοφοί και αποτελεσματικότεροι νόμοι της είναι ακριβώς εκείνοι που εμποδίζουν τον δυστυχή να γίνεται δυστυχέστερος και τον ισχυρό ισχυρότερο».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Levi, Primo (1998), Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος, μτφ. Χαρά Σαρλικιώτη, α΄ανατύπωση, Αθήνα: Εκδ. Άγρα
- Συλλογικό έργο (2007), The Cambridge Companion to Primo Levi, Robert S.C. Gordon (ed.), Cambridge University Press
