Του Κωνσταντίνου Δήμου,
Οι αρχές του 20ου αιώνα, εκτός από μεταβατική, ήταν και μια πολύ ενδιαφέρουσα εποχή για την Ευρώπη. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, γνωστός και ως «Μεγάλος Πόλεμος», έχει μόλις τελειώσει, αφήνοντας ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο συντετριμμένη και πιο κατακερματισμένη από ποτέ. Οι δυνάμεις της Entente έχουν επικρατήσει των Κεντρικών Δυνάμεων, αλλά με μεγάλο κόστος. Η πάλαι ποτέ αποικιοκρατική δύναμη της Βρετανικής Αυτοκρατορίας παρουσιάζει σημάδια εξασθένησης, ενώ η Γαλλία και η ηττημένη Γερμανία έχουν αποδυναμωθεί. Η Αυτοκρατορία των Αψβούργων (Αυστροουγγαρία) δεν υφίσταται πλέον. Η Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 έχει προκαλέσει μαζικές πολιτικές και κοινωνικές ανακατατάξεις στο εσωτερικό της Ρωσίας. Η περίοδος αυτή του Μεσοπολέμου είναι συνώνυμη με την αλλαγή του γεωπολιτικού σκηνικού και της ισορροπίας δυνάμεων, οπότε και η Ευρώπη παρατηρείται να χάνει τη στρατηγική της σημασία και σταδιακά να παραγκωνίζεται από άλλες αναδυόμενες δυνάμεις στην παγκόσμια σκακιέρα, όπως οι καπιταλιστικές Η.Π.Α. και η κομμουνιστική Ρωσία.
Η μετατόπιση του κέντρου βάρους από τις ευρωπαϊκές χώρες σε άλλες περιφερειακές μεν, παγκόσμιες δε, δυνάμεις του Ατλαντικού και Ειρηνικού θορύβησε τόσο τους ίδιους τους Ευρωπαίους -που ήδη βίωναν τις κοινωνικοοικονομικές συνέπειες (π.χ. Γερμανοί)- όσο και εξωτερικούς παρατηρητές. Αυτό, φυσικά, επόμενο ήταν να ανησυχήσει και την ευρωπαϊκή αριστοκρατία, στην οποία ανήκε και κάποιος κύριος ονόματι κόμης Coudenhove-Kalergi (Κουντενχόβε Καλέργκι). Ο Richard Nikolaus von Coudenhove-Kalergi γεννήθηκε στο Τόκιο, το 1894, από τον πατέρα του Heinrich, Αυστριακό διπλωμάτη και συγγραφέα, και τη Γιαπωνέζα αριστοκράτισσα Mitsuko Aoyama. Το γενεαλογικό του δέντρο αποκαλύπτει μια πλούσια διαφυλετική καταγωγή από πολλά ευρωπαϊκά έθνη (Αυστρία, Γερμανία, Νορβηγία, Γαλλία, Βοημία, Ρωσία, Πολωνία, Ελλάδα, Ιαπωνία) και μάλλον σε αυτή οφείλεται το πολιτικό και ιδεολογικό υπόβαθρο που διαμόρφωσε ο κόμης. Το επίθετο «Καλλέργης» υποδηλώνει τη συγγένεια του μάλλον με την οικογένεια του Αλεξίου-Φωκά Καλλέργη, που το 1300 υπέγραψε συνθήκη που αναγνωρίζει την Κρήτη ως ενετική κτήση. Ο Καλλέργης ακολούθησε μια ακαδημαϊκή καριέρα, φοιτώντας στις πανεπιστημιακές σχολές της Βιέννης και του Μονάχου, ενώ ανέλαβε ως διδάκτωρ φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Βιέννης το 1917. Σταδιακά αναμείχθηκε και στους κύκλους της μασονίας, αφού μυήθηκε, το 1922, στη μασονική στοά “Humanitas” της Βιέννης. Το 1923, ανέπτυξε την ιδέα της «Πανευρώπης», δηλαδή τη δημιουργία μιας συνομοσπονδίας κρατών της ηπειρωτικής Ευρώπης (εξαιρώντας τη Ρωσία και τη Βρετανική Αυτοκρατορία), σύμφωνα με το αμερικανικό πρότυπο.
Στις αρχές του 1923 θα μείνει εσώκλειστος ως φιλοξενούμενος ενός αριστοκράτη φίλου του στον πύργο Βέρτινγκ της Άνω Αυστρίας, ξεκινώντας τη συγγραφή του βιβλίου του “Pan-Europa”, το οποίο και θα εκδώσει στα γερμανικά στις αρχές Οκτωβρίου. Ο ίδιος, όμως, δε θα αρκεστεί μόνο σ’ αυτό, αλλά θα αναπτύξει ακτιβιστική δράση υπέρ ενός ευρωπαϊκού φεντεραλισμού, που θα προάγει την πολιτική και οικονομική συγχώνευση των ευρωπαϊκών κρατών κάτω από μια κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα. Ιδρύει το Πανευρωπαϊκό Κίνημα (Paneuropa Bewegung) με χρηματοδότηση από τραπεζίτες φίλους του και το 1930 συγκαλείται το πρώτο «Πανευρωπαϊκό Συνέδριο», ενώ από το 1924 εκδίδεται και το μηνιαίο περιοδικό “Pan-Europa”.
Οι λόγοι που οδήγησαν σ’ αυτήν την «εμμονή» του κόμη για τη δημιουργία της Πανευρώπης είναι εύκολο να εξηγηθούν: η αβεβαιότητα και η ανασφάλεια που επικράτησε τη δεκαετία του 1920 μετά τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν έκδηλη στην ατμόσφαιρα των μεγάλων αστικών κέντρων, με τις ενεργητικές «πολεμοχαρείς» μειοψηφίες, τους στρατοκράτες και τους εθνικιστές να επιβάλλουν τη θέλησή τους επάνω στις φιλειρηνικές παθητικές πλειοψηφίες, προκρίνοντας το ενδεχόμενο ενός μελλοντικού πολέμου για την αποκατάσταση του αισθήματος δικαίου. Ο Καλλέργης διατεινόταν ότι ένας ακόμη πόλεμος θα ήταν μάλλον και ο τελευταίος για την Ευρώπη, καθώς η ραγδαία τεχνολογική ανάπτυξη θα επέτρεπε πλέον την εθνοκάθαρση ολόκληρων πληθυσμιακών ομάδων με χημικά και βιολογικά όπλα.
Ο Καλλέργης χαιρέτησε τη σύσταση της Κοινωνίας των Εθνών (ΚτΕ) και το διάγγελμα των 14 σημείων του Αμερικανού Προέδρου Woodrow Wilson, αλλά δε θεωρούσε ότι τα παραπάνω είναι αρκετά για να διασφαλίσουν την προστασία και ενότητα της Ευρώπης τόσο από εξωτερικούς κινδύνους όσο και από εσωτερικούς ανταγωνισμούς (π.χ. Γερμανίας-Γαλλίας). Κατά τον Καλλέργη, η ΚτΕ της Γενεύης παρέμενε ανολοκλήρωτη χωρίς τη συμμετοχή της Γερμανίας, της Ρωσίας και των Η.Π.Α., μιας και έκρινε μείζονος σημασίας τη συνεργασία Πανευρώπης και «Παναμερικής», ενώ οι καλές σχέσεις και η εγγύτητα Γερμανίας-Ρωσίας σε πολλούς τομείς θα μπορούσε να αποβεί μοιραία για τα ευρωπαϊκά σύνορα και συμφέροντα. Ο Καλλέργης είχε προειδοποιήσει τους συγχρόνους του για το ενδεχόμενο ενός πιο απάνθρωπου, εξοντωτικού πολέμου, μια πρόβλεψη η οποία τελικά πραγματοποιήθηκε με το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όπως και η αρχική συνεργασία των Γερμανών με τους Ρώσους με το σύμφωνο μη επίθεσης τον Αύγουστο του 1939.
Αν δεν επικρατήσει ειρήνη αναμεταξύ των εμπόλεμων λαών, οι ρητορικές διακηρύξεις περί ομόνοιας και φιλίας δε θα είναι αρκετά για τη διάσωση της Ευρώπης από τον ίδιο τον εαυτό της, καθώς και πάλι η Ευρώπη θα μπορούσε δυνητικά να μετατραπεί σε πόλο αστάθειας και πεδίο μελλοντικών πολέμων. Την ίδια στιγμή, κάτι τέτοιο θα σήμαινε αυτόματα την ενδυνάμωση των μεγαλύτερων ανταγωνιστών της: των Η.Π.Α., της Βρετανικής Κοινοπολιτείας (Μ. Βρετανίας, Αυστραλίας, Ν. Ζηλανδίας, αποικιών στην Αφρική και τη ΝΑ Ασία), της ρωσική αρκούδας (είτε της «λευκής» Ρωσίας των Τσάρων είτε της «κόκκινηςς» Ρωσία των Μπολσεβίκων) και των ασιατικών τίγρεων (Ιαπωνίας-Κίνας).
Προκειμένου να αποσοβηθεί ο κίνδυνος αφομοίωσης των ευρωπαϊκών εθνοτήτων από έναν μελλοντικό πόλεμο αφανισμού ή από μια ρωσική στρατιωτική εισβολή και να περιοριστεί η (οικονομική) επιρροή των Η.Π.Α. επί της δυτικής Ευρώπης, ο Καλλέργης προτείνει τη σύσταση της Πανευρώπης αποτελούμενη από 26 κράτη και τις αφρικανικές αποικίες (βλ. χάρτη), με δυναμικό αριθμό κατοίκων. Μόνο με αυτόν τον τρόπο πίστευε ότι θα διασφαλιζόταν η επιβίωση του ευρωπαϊκού πολιτισμού και πνεύματος. Συγκεκριμένα, προτείνει την καλλιέργεια καλών σχέσεων με τη Βρετανική Αυτοκρατορία, με την οποία η συνεργασία θα επεκταθεί στη συνέχεια, με τη δεύτερη να παίζει το ρόλο του διηπειρωτικού διαμεσολαβητή. Επιπλέον, ο Καλλέργης υποστηρίζει σθεναρά την πολιτική που ακολουθούν οι Η.Π.Α. και προτείνει μια αντίστοιχη αντίληψη του «Δόγματος Μονρόε»: μη ευρωπαϊκές δυνάμεις δε θα πρέπει να εμπλέκονται σε ευρωπαϊκά ζητήματα, παρά μόνο να συνεργάζονται με την Πανευρωπαϊκή Ένωση για την επίλυσή τους.
Σε αντίθεση με τις πεποιθήσεις των συνωμοσιολόγων, ο Καλλέργης στην «Πανευρώπη» του δεν προκηρύσσει ευθέως την απεμπόληση της εθνοτικής ταυτότητας της εκάστοτε χώρας υπέρ μιας κοινής ευρωπαϊκής. Ο Καλλέργης υποστηρίζει τον παραμερισμό, όχι την κατάργηση της φυλής, της θρησκείας, της παράδοσης κτλ., ώστε να καταστεί δυνατή η τελωνειακή, πολιτική και οικονομική ένωση, πράγμα που ίσως έχει εν μέρει επιτευχθεί με τη σύσταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η άποψη ότι ο Καλλέργης υποστηρίζει τη μιγαδοποίηση των Ευρωπαίων με άλλες ασιατικές και αφρικανικές φυλές χάριν της ευρωπαϊκής ενοποίησης μάλλον αποτελεί υποπροϊόν μιας λογικοφανούς ερμηνείας σε συνδυασμό με πρόσφατες δημογραφικές μεταβολές στον ευρωπαϊκό χώρο, ένα συμπέρασμα κάπως αυθαίρετο και σχετικιστικό (μπορεί να ισχύει, μπορεί και όχι). Ένα άλλο του δοκίμιο που παρουσιάζει ενδιαφέρον και ίσως τροφοδοτεί τέτοιου είδους θεωρίες συνωμοσίας είναι η «Αριστοκρατία» (1922), στο οποίο προτείνει την ανάμειξη της «αριστοκρατίας της σκέψης» των Εβραίων με τους Ευρωπαίους, επιχειρηματολογώντας στο γιατί αυτό ίσως θα ήταν καλό για την παλαιά ευρωπαϊκή αριστοκρατία.
Οι προθέσεις του Καλλέργη ήταν αγαθές, αλλά πολύ αφελείς, πράγμα που ένα χρόνο μετά αναγνώρισε και ο ίδιος στο δοκίμιο του «Φιλειρηνισμός» (1924). Ο δρόμος προς μια πασιφιστική, ενωμένη Ευρώπη θα ήταν μακρόχρονος και επίπονος, όμως, όπως παραδέχεται ο ίδιος, αυτό που θεωρούσαμε κάποτε ουτοπία, στο μέλλον ίσως γίνει πραγματικότητα. Το έργο «Πανευρώπη» εκφράζει τα «θέλω» του Καλλέργη και τη ρομαντική επιθυμία του για τη δημιουργία αυτής, όμως η ιδέα αυτή αποτελεί προϊόν της εποχής, δίχως να έχει ρεαλιστικά ερείσματα στη νοοτροπία “Si vis pacem, para bellum” που επικρατούσε ως δόγμα στην ευρωπαϊκή σκέψη. Το όραμα του Καλλέργη για μια «Πρωτο-Ευρώπη» ίσως και να είναι τελικά ο θεωρητικός πρόδρομος της σημερινής Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο Καλλέργης πέθανε στις 27 Ιουλίου 1972 από καρδιακό επεισόδιο, ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι επρόκειτο για αυτοκτονία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Coudenhove-Kalergi, Richard N. (2021), Πανευρώπη, μτφ. Θάνος Ν. Καραγιαννόπουλος, Αθήνα: Εκδ. Βιβλιοπωλείο Λαβύρινθος
- Coudenhove-Kalergi, Richard N. (2021), Πρακτικός Ιδεαλισμός: Αριστοκρατία-Τεχνολογία-Φιλειρηνισμός, μτφ. Θάνος Ν. Καραγιαννόπουλος, Αθήνα: Εκδ. Βιβλιοπωλείο Λαβύρινθος
