Της Κατερίνας Γκόσντεν,
Όλοι μας έχουμε, λίγο πολύ, ακουστά τον όρο «πτωχοκομείο» και όταν το φανταζόμαστε, συνήθως μας έρχεται στο μυαλό η εικόνα ενός μεγάλου επιβλητικού κτιρίου ή σκηνές από την ταινία “Oliver Twist” (2005). Τα λεγόμενα “workhouses” έγιναν το σύμβολο της Βικτωριανής Εποχής (περ. 1820-1914) και συνώνυμο της Βιομηχανικής Επανάστασης. Οι τρεις αυτοί όροι συνδιαλέγονται μεταξύ τους και νοηματοδοτούνται από τους περισσότερους ως ένα παρελθόν που χαρακτηρίζεται, πέρα από τα τεράστια τεχνολογικά επιτεύγματα, από φτώχεια, πείνα, αρρώστια και γενικότερα, άθλιες συνθήκες ζωής. Τα πτωχοκομεία δεν πρωτοεμφανίστηκαν, όμως, κατά τη Βικτωριανή Εποχή. Γιατί, λοιπόν, το μυαλό μας τα συσχετίζει με την περίοδο εκείνη, ποιος ήταν ο σκοπός της ίδρυσής τους και ποιο το βιοτικό επίπεδο στο εσωτερικό τους;
Τα πτωχοκομεία ήταν ιδρύματα στα οποία παρέχονταν στέγαση και εργασία σε άστεγους, ορφανά, άρρωστους, ηλικιωμένους και σε άτομα με αναπηρία. Υπολογίζεται ότι το 1846 στα ιδρύματα αυτά διέμεναν 1.330.000 άνθρωποι στη Βρετανία. Την περίοδο εκείνη, η χώρα βρισκόταν στην αιχμή της Βιομηχανικής Επανάστασης, όπου ήδη υπήρξε μια τεράστια εισροή πληθυσμού από την ύπαιθρο προς τα αστικά κέντρα με την ελπίδα μιας καλύτερης ζωής. Η εκβιομηχάνιση και εν γένει οι νέες θέσεις εργασίας ώθησαν ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού να εγκαταλείψει την καλλιέργεια της γης και να εγκατασταθεί στις πόλεις για να εργαστεί στα εργοστάσια. Ωστόσο, για πολλούς η πραγματικότητα ήταν αρκετά διαφορετική απ’ ό,τι περίμεναν. Η φτώχεια, η πείνα και ο αριθμός των αστέγων αποτελούσαν τεράστια προβλήματα στη Βρετανία την εποχή εκείνη και σαφώς οδήγησαν πολλούς στα πτωχοκομεία. Η ιδρυματοποίηση των φτωχών είχε να κάνει ακριβώς με τον έλεγχο αυτού του πληθυσμού και τον χωρικό και κοινωνικό τους αποκλεισμό από τους υπόλοιπους.
Όπως προαναφέρθηκε, τα πτωχοκομεία δεν ιδρύθηκαν για πρώτη φορά τον 18ο και 19ο αιώνα. Οι ρίζες τους φτάνουν στον ύστερο Μεσαίωνα, όπου με το «Διάταγμα των Εργατών» του 1349 συγκροτήθηκαν παρόμοια ιδρύματα, όχι, όμως, με το όνομα “workhouse”, ένας όρος που θα πρωτοεμφανιστεί το 1631. Τους επόμενους αιώνες ακολούθησαν μια σειρά από διατάγματα που αφορούσαν τη μέριμνα των φτωχών. Ορόσημο υπήρξε ο «Νόμος των Φτωχών» του 1601, όπου η κάθε ενορία υποχρεώθηκε να παρέχει μισθωτή εργασία στους φτωχούς κατοίκους της σε πτωχοκομεία, χωρίς, όμως, να παρέχεται διαμονή. Φτάνοντας στην Τροπολογία (1834) του παραπάνω διατάγματος, καταργήθηκε ολοκληρωτικά το περιεχόμενό του και ορίστηκε πως η περίθαλψη μπορεί να γίνεται αποκλειστικά σε πτωχοκομεία.
Οι παράμετροι ίδρυσης των πτωχοκομείων ήταν η παροχή στέγασης και εργασίας. Ωστόσο, ο αρχικός αυτός σκοπός γρήγορα αντικαταστάθηκε από έναν νέο στόχο: τον έλεγχο και την επιτήρηση. Με την Τροπολογία του 1834, τα πτωχοκομεία άλλαξαν μορφή και έγιναν περισσότερο σαν φυλακές. Το 1835, οι επίτροποι όρισαν το πρόγραμμα δραστηριοποίησης των έγκλειστων όπου το ξύπνημα, το πρωινό, οι ώρες εργασίας, ο δείπνος και ο ύπνος ορίζονταν με ωρολογιακή ακρίβεια. Οι έγκλειστοι έπρεπε να τηρούν κανόνες, οι οποίοι αναγράφονταν στους τοίχους του ιδρύματος για να τους βλέπουν όλοι και εκφωνούνταν κάθε εβδομάδα για εκείνους που ήταν αγράμματοι. Όταν κάποιος παράβλεπε τους κανόνες, τιμωρούνταν, είτε με την απόσυρση «πολυτελών» τροφίμων, όπως το τσάι και το τυρί από εκείνον, είτε με την απομόνωση. Φυσικά, ανάλογα με τη παράβαση η τιμωρία ήταν πιο ήπια ή πιο σοβαρή. Ένα άλλο στοιχείο που ενδυνάμωσε τον χαρακτήρα των πτωχοκομείων ως φυλακή ήταν οι στολές που υποχρεούνταν να φορούν οι έγκλειστοι για να αντιμετωπίζονται ως μια διακριτική κοινωνική ομάδα, ως φτωχοί.
Το μέγεθος των κτιρίων δεν ήταν σταθερό, υπήρχαν πολύ μικρά όπως αυτού του Belford στο Northumberland, που στέγαζε μόλις 50 άτομα, ενώ υπήρχαν και τεράστιου μεγέθους, όπως αυτό στο Liverpool, που στέγαζε χιλιάδες άτομα. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε, επίσης, πως, παρά τις τοπικές διαφορές, όλα τα πτωχοκομεία ήταν αυτάρκεις μονάδες, δηλαδή διέθεταν όλα όσα χρειάζονταν κάποιος για να ζήσει, αλλά όπως και πολλές άλλες δομές μέσα στο κτίριο. Μπορούμε να τα φανταστούμε ως ολόκληρες πόλεις συμπυκνωμένες σε ένα κτίριο: διέθεταν φούρνους, υποδηματοποιεία, παρεκκλήσια ακόμα και λαχανόκηπους. Επιπλέον, υπήρχαν και βρεφοκομεία, σχολικές αίθουσες και ειδικοί χώροι για τους αρρώστους.
Όπως γνωρίζουμε από το έργο του Charles Dickens, “Oliver Twist”, οι συνθήκες ζωής των ανθρώπων που διέμεναν στα ιδρύματα αυτά ήταν, ως επί το πλείστον, άθλιες. Το βιοτικό επίπεδο ήταν χαμηλό, οι ώρες εργασίας πολλές και οι αρρώστιες θέριζαν. Η παιδική εργασία δεν έλειπε, όπως και ο υποσιτισμός και η βίαιη μεταχείριση των έγκλειστων. Το έργο του Dickens μάς δίνει μια ρεαλιστική απεικόνιση των συνθηκών ζωής των παιδιών. Χαρακτηριστική σκηνή είναι όταν ο Όλιβερ, ορφανός και γεννημένος σε πτωχοκομείο, ζητά περισσότερο φαγητό απ’ ό,τι επιτρεπόταν και οι υπεύθυνοι δε μπορούσαν να πιστέψουν τι τόλμησε να ξεστομίσει. Αυτή ήταν και η πραγματικότητα, αφού οι ενορίες απαγόρευαν να παρέχεται δεύτερο πιάτο με φαγητό σε όσους το ζητούσαν. Όπως προαναφέρθηκε, υπήρχαν σχολικές αίθουσες, αλλά η εκπαίδευση που αποκτούσαν τα παιδιά ήταν μηδαμινή, καθώς σε αρκετές περιπτώσεις δε μάθαιναν ούτε γραφή ούτε και ανάγνωση.
Οι χώροι που κοιμούνταν οι έγκλειστοι ήταν μικροί και τα κρεβάτια συχνά κολλημένα μεταξύ τους. Οι συνθήκες αυτές προφανώς ενίσχυαν τη μετάδοση ασθενειών, κυρίως της ευλογιάς και της ιλαράς. Όσον αφορά την τροφή, οι άνθρωποι υποσιτίζονταν, ενώ το μενού ήταν ίδιο σε καθημερινή βάση και το φαγητό άγευστο και άνοστο. Καταλαβαίνουμε πως η θνησιμότητα ήταν μεγάλη στα πτωχοκομεία λόγω αυτών των συνθηκών. Εκτός από τις συνέπειες στο ίδιο το σώμα, υπήρχαν και πλήγματα στις διαπροσωπικές σχέσεις των εγκλείστων, αφού οι άντρες, οι γυναίκες και τα παιδιά διέμεναν σε ξεχωριστές πτέρυγες του ιδρύματος, με αποτέλεσμα να χωρίζονται οι οικογένειες μεταξύ τους, με σκοπό τον έλεγχο της αναπαραγωγής, εφαρμόζοντας πρακτικές ευγονικής. Επιπλέον, απαγορεύονταν να διατηρούν σχέσεις και αν τους έπιαναν να επικοινωνούν, τιμωρούνταν. Οι έγκλειστοι εργάζονταν για πολλές ώρες την ημέρα και η εργασία είχε να κάνει κυρίως με τη συντήρηση του ίδιου του ιδρύματος. Οι γυναίκες ασχολούνταν με οικιακές εργασίες, όπως το πλύσιμο των ρούχων ή βοηθούσαν στην κουζίνα, ενώ σε πτωχοκομεία αγροτικών περιοχών οι άντρες ασχολούνταν με το σπάσιμο λίθων για τη δημιουργία δρόμων και τη θραύση οστών, όπου η σκόνη χρησιμοποιούνταν ως λίπασμα.
Ο λόγος που ταυτίζουμε τα πτωχοκομεία κυρίως με τη Βρετανία, τη Βικτωριανή εποχή και τη Βιομηχανική Επανάσταση είναι ακριβώς επειδή ήταν μια νέα προσέγγιση σε ένα «πρόβλημα» που έπρεπε να λυθεί. Οι βικτωριανοί αμφιταλαντεύονταν για τον ορισμό της φτώχειας: ήταν κάτι που συνέβαινε σε κάποιον εξαιτίας ανεξέλεγκτων εξωτερικών δυνάμεων ή ήταν αποτέλεσμα αποφάσεων που είχε λάβει στη ζωή του ο φτωχός; Οι βρετανικές κυβερνήσεις φρόντισαν να μη μπορεί να τους παρέχεται περίθαλψη πουθενά αλλού εκτός από τα πτωχοκομεία και έτσι δημιούργησαν τις συνθήκες για ένα νέο καθεστώς ελέγχου, επιτήρησης, αλλά και τιμωρίας που έμεινε στην ιστορία ως ένα από τα πιο απάνθρωπα γεγονότα που συνέβησαν. Φυσικά, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως δραστηριοποιήθηκαν κυρίως στη διάρκεια της Βιομηχανικής Επανάστασης, ένα γεγονός που φημίζεται ήδη για τις άθλιες καταστάσεις ζωής και εργασίας που δημιούργησε.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Steinbach, Susie (2019), λήμμα “Victorian Era” της Εγκυκλοπαίδειας Britannica, διαθέσιμο ΕΔΩ
- Kearley, Susie (2021), It’s a hard-knock life in Victorian workhouses, άρθρο του περιοδικού British Heritage Travel, διαθέσιμο ΕΔΩ
- Scull, J.C. (2020), The Workhouses: How the Poor Were Virtually Imprisoned in Victorian Era England, άρθρο από την ιστοσελίδα medium.com, διαθέσιμο ΕΔΩ
- Brain, Jessica (s.d.), The Victorian Workhouse, άρθρο από την ιστοσελίδα historic-uk.com, διαθέσιμο ΕΔΩ
- London’s Forgotten Workhouses (2020), από την ιστοσελίδα londonist.com, διαθέσιμο ΕΔΩ
- Inside the Workhouse, The Workhouse: The story of an institution, από την ιστοσελίδα workhouses.org.uk, διαθέσιμο ΕΔΩ
- The Daily Routine, The Workhouse: The story of an institution από την ιστοσελίδα workhouses.org.uk, διαθέσιμο ΕΔΩ
- Rules and Punishment, The Workhouse: The story of an institution, από την ιστοσελίδα workhouses.org.uk, διαθέσιμο ΕΔΩ
- Work, The Workhouse: The story of an institution, από την ιστοσελίδα workhouses.org.uk, διαθέσιμο ΕΔΩ
