Ο μύθος του Δευκαλίωνα και η καταγωγή της ανθρωπότητας

Του Χρήστου Αργυρόπουλου,

Ο Δευκαλίων υπήρξε μια φιγούρα ιδιαίτερα δημοφιλής στον αρχαίο κόσμο, καθώς συγγραφείς κατέγραφαν και επαναλάμβαναν την ιστορία του για αιώνες μέχρι και τον 5^ο μ.Χ. αιώνα. Ο μύθος του είναι ουσιαστικά ανθρωπογονικός, εξηγεί δηλαδή την προέλευση, περιγράφει τη δημιουργία του ανθρώπινου είδους, η οποία εδώ συνδέεται με μια τρομακτική φυσική καταστροφή: έναν ανελέητο κατακλυσμό.

Οι αφηγήσεις θέλουν τον Δευκαλίωνα να είναι γιος του Τιτάνα Προμηθέα. Σύζυγός του ήταν η Πύρρα, κόρη του (επίσης Τιτάνα) Επιμηθέα και της Πανδώρας –της πρώτης γυναίκας. Στην εποχή του ζευγαριού, το ανθρώπινο γένος ξέπεσε τόσο ηθικά, ώστε ο Δίας αποφάσισε να το εξαφανίσει με κατακλυσμό. Ο Προμηθέας προστατευτικά συμβούλευσε τον γιο του να κατασκευάσει μια κιβωτό για να σωθεί, πράγμα το οποίο και έκανε, εξοπλίζοντάς την με όλα τα απαραίτητα.

Ο Δίας εξαπέλυσε μια ασταμάτητη βροχή. Επρόκειτο για πραγματική θεομηνία· ο κόσμος ολόκληρος πλημμύρισε, βυθίζοντας πολιτείες και ανθρώπους κάτω από το νερό. Στο τέλος, χάθηκαν τα πάντα κάτω από μια απέραντη θάλασσα, απ’ όπου δεν ξεπρόβαλαν παρά μόνο μερικές βουνοκορφές. Η κιβωτός του ζευγαριού έπλεε ασταμάτητα για εννέα μέρες και εννέα νύχτες, ώσπου άραξε στην κορυφή του όρους Παρνασσού. Όταν επιτέλους η καταιγίδα κόπασε και τα νερά αποτραβήχτηκαν, ο Δευκαλίων και η Πύρρα βγήκαν από την κιβωτό, πάτησαν ξανά στη γη και τέλεσαν θυσία στον Φύξιο Δία, προστάτη των φυγάδων. Τον ευχαριστούσαν, έτσι, για τη σωτηρία τους.

Ο πατέρας των θεών δέχτηκε με χαρά την τσίκνα της προσφοράς και γενναιόδωρα υποσχέθηκε μέσω του Ερμή ότι θα εκπληρώσει μια οποιαδήποτε ευχή τους. Το ζευγάρι, ολομόναχο στη γη, ζήτησε ανθρώπους. Ο Δίας δεν τους το αρνήθηκε. Ακολουθώντας πιστά τις οδηγίες του κυβερνήτη του σύμπαντος, ο Δευκαλίων και η Πύρρα κάλυψαν τα πρόσωπά τους και, καθώς προχωρούσαν, έπαιρναν λιθάρια από τη γη και τα πετούσαν πίσω τους δίχως να κοιτούν. Από τις πέτρες του Δευκαλίωνα φύτρωναν άνδρες, ενώ από της Πύρρας γυναίκες. Έτσι, εγκαινιάστηκε το νέο ανθρώπινο γένος.

Από τους νέους γενάρχες της ανθρωπότητας γεννήθηκαν ο Έλληνας, ο Αμφικτύων, η Πρωτογένεια, η Μελάνθεια, η Θυΐα και η Πανδώρα –που πήρε το όνομα της γιαγιάς της. Από τους απογόνους αυτούς, ο πιο σημαντικός ήταν, αδιαμφισβήτητα, ο Έλληνας, ο οποίος θεωρείτο ο πατέρας των Ελλήνων, η κοινή προέλευση όλων των ελληνικών φύλων. Ο Δευκαλίων υπήρξε, επίσης, ο πρώτος άνθρωπος που ίδρυσε πολιτείες στον νέο κόσμο και –πιο σημαντικά– έχτισε βωμούς για τους θεούς. Αυτή η γενιά των θνητών, θα ήταν πιο ευσεβής· δεν θα επαναλάμβανε το λάθος των προκατόχων της. Ο Δευκαλίων βασίλεψε έκτοτε στη Θεσσαλία, στην περιοχή της Φθίας.

Αυτό που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι πολλοί λαοί (οι Εβραίοι, οι Ινδοί, οι Κινέζοι, οι Χαλδαίοι, ακόμη και οι Νότιοι Αμερικανοί) περιλαμβάνουν στη μυθολογία τους διηγήσεις για την καταστροφή του κόσμου μέσω ενός κατακλυσμού. Η πιο γνωστή ιστορία, η οποία μάλιστα παρουσιάζει εντυπωσιακές ομοιότητες με αυτήν του Δευκαλίωνα, είναι, φυσικά, αυτή της Κιβωτού του Νώε από την Παλαιά Διαθήκη (Γένεσις 6:1-9:29). Όπως και στην ιστορία του Δευκαλίωνα, ο Θεός αποφάσισε να τιμωρήσει με κατακλυσμό τους ανθρώπους για την υπερβολική τους ασέβεια και επέλεξε ως σωτήρα του είδους τον δίκαιο Νώε. Βλέπουμε εδώ πως υπεισέρχεται ο παράγοντας της ηθικής, ενώ στην ελληνική εκδοχή, πρωταρχικό ρόλο είχε η αγάπη του πατέρα Προμηθέα για τον γιο του αλλά και την ανθρωπότητα. Ο τρομερός εβραϊκός Θεός, που όριζε, σαν τον Δία, μεταξύ άλλων και τα καιρικά φαινόμενα, μήνυσε στον Νώε να κατασκευάσει μια κιβωτό, στην οποία επιβιβάστηκε ο ίδιος, η οικογένειά του και ζευγάρια, ένα αρσενικό και ένα θηλυκό, από κάθε ζώο. Μετά από τον ολικό αφανισμό, η κιβωτός προσάραξε επίσης στην κορυφή ενός όρους, του Αραράτ.

Οι ομοιότητες δεν μπορούν να αγνοηθούν. Αυτό έχει οδηγήσει τους επιστήμονες στο συμπέρασμα πως οι δυο αφηγήσεις πιθανότατα έχουν κοινή καταγωγή, μια ιστορία –πρότυπο από την Ανατολή. Ως ιστορική αφετηρία του θρύλου, προτείνεται μια μεγάλη φυσική καταστροφή στη Μεσοποταμία ή στην ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Τη δεύτερη θεωρία υποστηρίζουν και γεωλογικές μελέτες, οι οποίες αποκάλυψαν σημάδια καταστροφικών υπερχειλίσεων πριν από 7.500 χρόνια.

Μια άλλη ερμηνεία, η οποία κάλλιστα συνυπάρχει με την προηγούμενη, αντιμετωπίζει αυτές τις ύποπτες ομοιότητες ως απόδειξη μιας πιθανής κοινής αντίληψης μεταξύ των προϊστορικών ανθρώπων. Σύμφωνα με αυτήν, η ζωή πάνω στη γη αναδύθηκε μέσα από μια χαοτική αρχέγονη λίμνη. Τα πρωταρχικά νερά του Ωκεανού «γέννησαν», στην ουσία, τον φυσικό κόσμο. Η εξελικτική βιολογία έχει αποδείξει, άλλωστε, πως οι πρώτες μορφές ζωής προέκυψαν στη θάλασσα. Οι ιστορίες του Δευκαλίωνα και του Νώε, υπό αυτό το πρίσμα, αποτελούν εθνικές εκδοχές της ίδιας κοσμοαντίληψης, η οποία εμπλουτίστηκε στις λεπτομέρειές της από τις τοπικές εμπειρίες και τις προφορικές παραδόσεις της αρχαιότητας.

Αυτό που έχει σημασία, επομένως, δεν είναι ποια ιστορία γράφτηκε πρώτη· αυτό είναι αδύνατο να το γνωρίζει κανείς με βεβαιότητα, εφόσον οι πρώτες καταγεγραμμένες αναφορές στην ιστορία του Δευκαλίωνα γίνονται σε ησιόδεια αποσπάσματα του 7^ου αι. π.Χ. και στις Ωδές του Πινδάρου τον 5^ο αι. π.Χ., ενώ το Βιβλίο της Γένεσης φαίνεται να γράφτηκε περίπου την ίδια εποχή. Το ενδιαφέρον μας επικεντρώνεται ακριβώς στην ιδέα ολόκληρου του αρχαίου κόσμου πως, τόσο η γη όσο και το νερό, έχουν γεννητικές δυνάμεις.

Πολλοί μελετητές συνδέουν τον μύθο του κατακλυσμού με τελετουργίες γύρω από τη σπορά και την αρχή του γεωργικού χρόνου. Η γονιμοποίηση της γης από τον κύκλο του νερού, η σπορά και η άνθιση νέας ζωής, θυμίζουν συμβολικά την ιστορία μας. Ο κατακλυσμός του Δία έπνιξε τα πάντα και άφησε πίσω του ένα εύφορο τοπίο, στο οποίο ο Δευκαλίωνας και η σύζυγός του «έσπειραν» τους νέους ανθρώπους. Στη γλώσσα του μύθου, λίθος σημαίνει σπόρος. Για ακόμα μια φορά, η αντίληψη των αρχαίων, οι οποίοι επιβίωναν αποκλειστικά από γεωργικές και κτηνοτροφικές δραστηριότητες, είναι σαφής: η ζωή έρχεται από το νερό· η ζωή έρχεται από τη γη.

Η νέα ανθρωπότητα που φυτρώνει από τη γη συνδέεται και με τον αυτοχθονισμό, μια ιδέα ευρέως διαδεδομένη στον αρχαίο κόσμο. Οι κάτοικοι της εκάστοτε περιοχής συχνά υπερηφανεύονταν πως είχαν κυριολεκτικές ρίζες στον τόπο τους· έλεγαν πως κατάγονται από προγόνους που τους γέννησε η ίδια η γη. Αρχαίοι μυθογράφοι, που κατέγραψαν τον μύθο του Δευκαλίωνα, επιχείρησαν και μια ετυμολογική σύνδεση του «λίθου» με τον «λαό» — «λᾶας» σήμαινε «λαός» αλλά και «πέτρα».

Ο Δευκαλίων, στον χώρο του μύθου, καταλαμβάνει τη θέση του πατέρα όλων των ανθρώπων· όχι μόνο των Ελλήνων, αλλά και ολόκληρης της γης. Η αρχαία ελληνική –κυρίως– σκέψη απέδιδε σε αυτόν την ύπαρξη του ανθρώπινου γένους όπως το ξέρουμε. Ο ρόλος του στη δημιουργία του είδους, οι πολιτείες και οι βωμοί που ύψωσε τον κατέστησαν τον πρώτο ήρωα του πολιτισμού. Επρόκειτο για έναν πολιτισμό κατεξοχήν αγροτικό· δεν θα μπορούσε, λοιπόν, ο γενάρχης του παρά να δώσει το παράδειγμα μέσω της σποράς της ανθρωπότητας.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Gaster, T. H. (1969), Myth, Legend, and Custom in the Old Testament: A comparative study, with chapters from Sir James G. Frazer’s ‘Folklore in the Old Testament, Νέα Υόρκη, σσ. 82–132.
• Κακριδής, Ι. Θ. (1986), Ελληνική Μυθολογία: Οι Θεοί, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.
• Κερένυϊ, Κ. (2013) Η Μυθολογία των Ελλήνων, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας».
• Παπαρρηγόπουλος, Κ. (2010), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: Μυθολογία – 1000 π. Χ., National Geographic Society – Αθήνα: 4π Ειδικές Εκδόσεις .