Του Βασίλη Χουρσανίδη,
Είναι γεγονός ότι όλες οι σύγχρονες «δυτικές» δημοκρατίες θέτουν στο επίκεντρο τον άνθρωπο. Κάθε –αληθινά– δημοκρατική έννομη τάξη, ως σύνολο κανόνων που ρυθμίζουν δεσμευτικά το κοινωνικό φαινόμενο καθολικά, βασίζεται στον άνθρωπο και μία σειρά από θεμελιώδεις ελευθερίες. Αυτές οι ελευθερίες και το ανθρωποκεντρικό πνεύμα που τις χαρακτηρίζει φαντάζουν σήμερα αυτονόητες, όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι υπήρξαν εποχές, όπου ο άνθρωπος δεν ήταν στο επίκεντρο, αλλά αντιθέτως το κράτος ως δήθεν εκφραστής της ολότητας ήταν ο βασικός παίκτης και απόλυτος ρυθμιστής των εξελίξεων, σε ένα περιβάλλον που ο κάθε άνθρωπος ως μονάδα ήταν αμελητέος και παραγκωνισμένος. Τη σύγχρονη ανθρωποκεντρική και φιλελεύθερη τάση αποτυπώνει με τον καλύτερο τρόπο κάθε Σύνταγμα και αστικός κώδικας μίας αληθινά δημοκρατικής κοινωνίας. Έτσι και στην Ελλάδα.
Το ελληνικό Σύνταγμα σε μία μόλις διάταξή του αποτυπώνει και καθιερώνει με τον πλέον αποτελεσματικό τρόπο όλα αυτά. Πρόκειται για τη διάταξη του άρθρου 5 παρ. 1, σύμφωνα με την οποία καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας. Ιδίως, σε ό,τι αφορά την οικονομική ελευθερία, αυτή περιλαμβάνει την εργασιακή/επαγγελματική ελευθερία, την επιχειρηματική ελευθερία, την ελευθερία του ανταγωνισμού, της διαφήμισης, την ελευθερία των συναλλαγών και τη δικαιοπρακτική ελευθερία. Ο καλύτερος εκφραστής όλων αυτών των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην ελληνική έννομη τάξη είναι ο αστικός μας κώδικας.
Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στο άρθρο 361 αυτού, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά η αποτύπωση σε επίπεδο κοινού νόμου αυτό που το Σύνταγμά μας κατοχυρώνει ως ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας και ειδικότερα ως οικονομική ελευθερία. Με την επιφύλαξη τυχόν αντίθετης ειδικής ρύθμισης σε νόμο, είναι καταρχήν αδύνατον κάποιο πρόσωπο να επωμιστεί κάποια υποχρέωση έναντι άλλου ή να αποκτήσει κάποια αξίωση έναντι άλλου χωρίς τη θέλησή του. Οποιαδήποτε τέτοια μεταβολή στη νομική του κατάσταση απαιτεί τη συναίνεσή του, την έγκυρη έκφραση της σύμφωνης βούλησής του, αλλιώς δεν είναι δυνατή.
Άρα, εξαιρουμένων των περιπτώσεων όπου κάποια διάταξη νόμου δημιουργεί υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις, δικαιώματα και υποχρεώσεις σε πρόσωπα ανεξαρτήτως της βούλησής τους, ο κανόνας είναι αυτός. Είναι η πεμπτουσία της ελευθερίας και η πραγμάτωση της συνταγματικής επιταγής που αναφέραμε. Πέραν, όμως, του κανόνα, υπάρχουν για διαφόρους θεμιτούς λόγους και εξαιρέσεις, τις οποίες εκφράζει και η επιφύλαξη στο ίδιο άρθρο του αστικού κώδικα η φράση «εφόσον ο νόμος δεν ορίζει διαφορετικά». Υπάρχουν έτσι και περιπτώσεις, όπου κατ’ εξαίρεση ο νόμος επιτρέπει τη δημιουργία υποχρέωσης ή και απόκτηση αξίωσης έναντι άλλου χωρίς καν την εκδήλωση σχετικής βούλησης του προσώπου.
Η ίδια, όμως, διάταξη μας δίνει μία ακόμη σημαντικότερη πληροφορία. Προκύπτει ευθέως ως απόρροια όσων είπαμε ότι η έννομη τάξη αναγνωρίζει ως γενεσιουργό λόγο υποχρεώσεων και δικαιωμάτων μεταξύ ιδιωτών όχι μόνο τον ίδιο το νόμο αλλά και τη βούληση των ενδιαφερομένων. Είναι η θεμελιώδης συμβατική ελευθερία. Δηλαδή η ελευθερία του ατόμου να επιλέξει αν και πότε θα εκφράσει τη δεσμευτική για το ίδιο βούλησή του να αναλάβει υποχρέωση, το πρόσωπο έναντι του οποίου θα την αναλάβει και το περιεχόμενο αυτής, το οποίο αποτελεί προϊόν διαπραγμάτευσης συνήθως.
Ως προς το τελευταίο, δηλαδή το δικαίωμα ελεύθερης διαμόρφωσης του περιεχομένου της δεσμευτικής για το ίδιο δήλωσης και συνακόλουθα της αναλαμβανόμενης υποχρέωσης, πρέπει να τονιστεί και πάλι ο άκρα φιλελεύθερος χαρακτήρας του δικαίου μας. Καταρχήν, κάθε τι μπορεί να αποτελέσει έγκυρο περιεχόμενο μίας δήλωσης βούλησης και άρα συμφωνίας. Ο νόμος το μόνο που κάνει είναι να θέτει όρια εκεί όπου πολιτικοί-κοινωνικοί και οικονομικοί λόγοι, και κυρίως η ανάγκη προστασίας των δικαιωμάτων των άλλων προσώπων επιτάσσουν την επιβολή ορίων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιων διατάξεων νόμου είναι ο «λευκός» κανόνας του άρθρου 174, το άρθρο 178 και το άρθρο 3 του αστικού μας κώδικα που απαγορεύουν δικαιοπραξίες που αντιβαίνουν σε απαγορευτικούς κανόνες δημοσίας τάξεως ή στα χρηστά ήθη.
Ο φιλελεύθερος και ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας φαίνεται, επίσης, και στον βασικό κανόνα του άρθρου 173 του αστικού μας κώδικα, που αποτελεί μέσο ερμηνείας των δικαιοπραξιών και άρα συμπλήρωμα όσων αναφέραμε πριν, δηλαδή της δικαιοπρακτικής ελευθερίας. Εκεί προβλέπεται ότι κάθε δήλωση βούλησης κάποιου προσώπου πρέπει να ερμηνεύεται, όχι με αυστηρή προσήλωση στο αντικειμενικό νόημα των λέξεων που χρησιμοποιεί, προεχόντως με βάση την αληθινή του βούληση της οποίας έκφραση αποτελεί, δηλαδή με βάση αυτό που είχε στο μυαλό του όταν την έκανε. Άρα, κρίσιμο είναι το ενδόμυχο στοιχείο. Έτσι, όταν μία δήλωση επιδέχεται πολλαπλών ερμηνειών λόγω της πολυσημίας των λέξεων που την απαρτίζουν, με αποτέλεσμα να δημιουργείται αμφιβολία για το αληθές περιεχόμενό της, κρίσιμο για την άρση της αμφιβολίας είναι να βρεθεί τι πραγματικά είχε στο μυαλό του και ήθελε αυτός που την έκανε. Δεν ενδιαφέρει ο τύπος αλλά η ουσία, η βούληση δηλαδή του προσώπου είναι στο επίκεντρο πάντοτε.
Όλα αυτά και πολλά άλλα, που για λόγους έκτασης δεν μπορούν να αναλυθούν επί της παρούσης, καταδεικνύουν αναμφίβολα ότι το σύγχρονο δυτικό κράτος (μια και ανάλογες ρυθμίσεις υφίστανται σε όλα τα σύγχρονα δημοκρατικά κράτη) είναι βαθύτατα φιλελεύθερο. Παρεμβαίνει και περιορίζει την ελευθερία του ατόμου μόνο εκεί όπου παρίσταται πραγματική ανάγκη για την προστασία των δικαιωμάτων των άλλων και της ολότητας. Άλλωστε, και το Σύνταγμα μας θέτει το σχετικό πλαίσιο παρέμβασης, λέγοντας στο θεμελιώδες άρθρο 5 παρ.1 ότι η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας τελεί υπό την επιφύλαξη των δικαιωμάτων των άλλων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- “Κλασικός φιλελευθερισμός”, διαθέσιμο εδώ
