Της Κωνσταντίνας Παναγιωτοπούλου,
Στις 18 Απριλίου του 1955, στο νοσοκομείο Princeton του New Jersey, ο Albert Einstein πεθαίνει. Μετά τον θάνατό του, ο παθολόγος Thomas Stoltz Harvey αφαιρεί τον εγκέφαλο του Einstein και μεριμνά για τη φύλαξή του. Σύμφωνα με ευρήματα μεταγενέστερων ανατομικών μελετών, κάποια μέρη του εγκεφάλου του υπήρξαν όντως ξεχωριστά, όπως οι βρεγματικοί λοβοί (15% πλατύτεροι από το φυσιολογικό). Ωστόσο, ο εγκέφαλος του Einstein, που ζυγίζει 1.230 γραμμάρια, είναι αισθητά ελαφρύτερος από αυτόν του μέσου ενήλικου ανθρώπου, που ζυγίζει συνήθως από 1.300 έως 1.400 γραμμάρια.
Έχει όμως σημασία το μέγεθος, όταν μιλάμε για ευφυΐα; Οι απόψεις διίστανται. Κάποιοι επιστήμονες βρίσκουν θετική συσχέτιση ανάμεσα στο μέγεθος του εγκεφάλου και τη νοημοσύνη, ενώ άλλοι αμφισβητούν αυτά τα ευρήματα, εγείροντας ερωτήματα όπως «Πώς ακριβώς ορίζουμε, και άρα μετράμε, την ευφυΐα;»
Ο ψυχολόγος Robert Sternberg θεωρεί ότι η ευφυΐα αφορά τις πνευματικές ικανότητες, που κρίνονται αναγκαίες για μία πολύπλευρη προσαρμογή και μεταχείριση οποιουδήποτε περιβάλλοντος. Ο Ανδρέας Δημητρίου, επίσης ψυχολόγος που διετέλεσε και Υπουργός Παιδείας και Πολιτισμού της Κυπριακής Δημοκρατίας, φαίνεται να συμφωνεί με αυτήν την άποψη. Αναφέρει ότι η ευφυΐα είναι η επίδειξη συγκριτικά αποτελεσματικότερης χρήσης του νου, ώστε το άτομο να εγκλιματιστεί σύντομα σε ένα περιβάλλον που απρόσμενα άλλαξε. Η ρίζα της ευφυΐας είναι τα γονίδια, που, περνώντας από γενιά σε γενικά, υπερβαίνοντας ζωές και χιλιετίες, κωδικοποιούν εμπειρίες και παρέχουν έτοιμες λύσεις σε διαταράξεις του περιβάλλοντος.
Όμως, το περιβάλλον μεταβάλλεται. Γι’ αυτό, οι προαναφερθέντες επιστήμονες μίλησαν για προσαρμοστικότητα. To DNA μας δεν είναι ένα επαρκώς μεγάλο οπλοστάσιο∙ μπορεί να κουβαλάει τα γονίδια και άρα τις εμπειρίες των προγόνων μας, αλλά αυτές ήταν οι δικές τους ζωές, όχι η δική μας. Οι έτοιμες λύσεις δεν είναι ικανοποιητικές. Ουσιαστικά, αληθινά ευφυής είναι αυτός που βρίσκει τις δικές του λύσεις.
Όσον αφορά στην μέτρηση της ευφυΐας, ένα εργαλείο που συνήθως χρησιμοποιείται είναι τα τεστ νοημοσύνης (IQ tests). Η ακρίβειά τους, όμως, τίθεται υπό αμφισβήτηση και ασκείται εις βάρος τους αυστηρή κριτική, που συνήθως βασίζεται σε δύο κύρια επιχειρήματα: Πρώτον, τα τεστ νοημοσύνης είναι πολιτισμικά άδικα και με έντεχνες, προσεκτικά σχεδιασμένες ερωτήσεις αποβλέπουν σε μία ρατσιστική και αβάσιμη απόδειξη ύπαρξης νοητικών διαφορών ανάμεσα στα έθνη. Δεύτερον, είναι ανίκανα να μετρήσουν όλα τα πρόσωπα της ευφυΐας και αγνοούν κοινωνικούς παράγοντες που συμβάλλουν στην καλλιέργειά της.
Και τα δύο σημεία κριτικής σπρώχνουν τη συζήτηση σε ένα άλλο μονοπάτι: Είναι η ευφυΐα κληρονομική η επίκτητη; Οι άνθρωποι μοιράζονται μεταξύ τους το 99,9% του DNA τους. Σύμφωνα με έρευνες, όμως, τα γονίδια ευθύνονται για το 50% των διαφορών στα επίπεδα νοημοσύνης, κάτι που σημαίνει ότι δεν ευθύνονται για το υπόλοιπο 50%. Αυτό το τελευταίο 50% είναι μάλλον το πεδίο δραστηριότητας του περιβάλλοντος. Η οικογένεια, η εκπαίδευση, η διατροφή είναι μεταβλητές που, από κοινού με την κληρονομικότητα, πρέπει να τοποθετούνται στην εξίσωση της ευφυΐας.
Είναι επίσης σημαντικό να αποδομηθεί μία εσφαλμένη αντίληψη για την ευφυΐα που ακόμα επιβιώνει: ‘Οτι αυτή αναγκαστικά σχετίζεται με τις θετικές επιστήμες. Ο Howard Gardner κατέρριψε αυτόν τον ισχυρισμό την δεκαετία του ’80, εισάγοντας την Θεωρία της Πολλαπλής Νοημοσύνης. Υπάρχουν πολυάριθμοι τρόποι να είσαι έξυπνος, αφού η νοημοσύνη μπορεί να είναι μουσική (Wolfgang Amadeus Mozart, Stevie Wonder), χωροταξική (Leonardo da Vinci, Meryl Streep), γλωσσική (William Shakespeare, Agatha Christie), λογικομαθηματική (Albert Einstein, Αρχιμήδης), κιναισθητική (Michael Jordan, Charlie Chaplin), διαπροσωπική (Mahatma Gandhi, Oprah Winfrey), ενδοπροσωπική (Jeanne D’Arc, Neil Armstrong), νατουραλιστική (Charles Darwin, Galileo Galilei), υπαρξιακή (Σωκράτης, Κομφούκιος).
Στην εκπαιδευτική διαδικασία γίνονται και πρέπει να γίνονται σημαντικά βήματα, ώστε να αναγνωρίζονται και να υποστηρίζονται όλα τα είδη ευφυΐας. Εξάλλου, η εκπαίδευση είναι αυτή που σου δείχνει ποιος είσαι, αλλά και ποιος μπορείς να γίνεις. Ο ίδιος ο Einstein είχε πει: «Όλοι είναι ιδιοφυΐες, αλλά, αν κρίνεις ένα ψάρι από την ικανότητά του να σκαρφαλώνει ένα δέντρο, θα περάσει όλη του την ζωή πιστεύοντας ότι είναι ηλίθιο».
Μισό λεπτό. Όλοι είναι ιδιοφυΐες; Τι σημαίνει να είσαι ιδιοφυΐα; Σίγουρα, υπάρχουν πολλές διαβαθμίσεις στην νοημοσύνη, αλλά από ποιο σημείο και μετά η ευφυΐα γίνεται ιδιοφυΐα; Ας αρχίσουμε από την παραδοχή ότι ο Einstein έχει κατά κάποιον τρόπο δίκιο. Δυνητικά, ίσως όλοι είμαστε ιδιοφυΐες. Κάπου βαθιά μέσα μας, στον πυρήνα όλων όσων ήμασταν, είμαστε και μπορούμε να γίνουμε, είναι πιθανό να υπάρχει η δυνατότητα του εξαιρετικού. Τι είναι όμως αυτό που, σε εξαιρετικές περιπτώσεις, ξεκλειδώνει τις δυνατότητες;
Στα «Ηθικά Νικομάχεια», ο Αριστοτέλης μιλάει για «δύναμη», αλλά μιλάει και για «ενέργεια». Η δύναμη είναι η δυνατότητα να γίνουμε ή να πράξουμε κάτι, ενώ η ενέργεια, που είναι και καθοριστικής σημασίας, είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας, η εξαγωγή της από την φύση μας στον κόσμο. Όσο δεν υπάρχει ενέργεια, η δύναμη δεν έχει καμία απολύτως αξία, γιατί παραμένει ανενεργή. Για να κάνεις εξαιρετικά πράγματα, πρέπει, στον βαθμό που το περιβάλλον σου το επιτρέπει, να καταβάλεις εξαιρετική προσπάθεια, και αυτό είναι κάτι που στους περισσότερους ακούγεται κουραστικό κι ανώφελο. Χρειάζονται θυσίες, επιμονή και ανθεκτικότητα. Αλλά δεν πειράζει∙ ο Leonardo Da Vinci, ο «οικουμενικός» άνθρωπος, είχε δηλώσει: ”Obstacles cannot crush me. Every obstacle yields to stern resolve. He who is fixed to a star does not change his mind” (μεταφρασμένο στα αγγλικά).
Επιπρόσθετα και καταληκτικά, ο Einstein ορθά ισχυρίστηκε ότι η φαντασία είναι πιο σημαντική από τη γνώση. Η φαντασία σημαίνει δύο πράγματα: Πρώτον, ότι βλέπεις πράγματα που οι άλλοι δεν βλέπουν γιατί δεν υπάρχουν, αλλά θα μπορούσαν να υπάρχουν. Δεύτερον, ότι κρατάς το κλειδί για την ενύλωσή τους. Αν αποδεικνύει κάτι υπέρ της ίδιας του της πεποίθησης η περίπτωση του Einstein, αυτό είναι ότι το κυνήγι μίας εξαιρετικής ιδέας παρά η χρήση ήδη υφιστάμενης γνώσης είναι η αληθινή ευφυΐα και το εισιτήριο για την ζωή ακόμα και μετά τον θάνατο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Closer look at Einstein’s brain, science.org, Διαθέσιμο εδώ
- The Size of the Human Brain, verywellmind.com, Διαθέσιμο εδώ
- Ευφυία: Τι είναι και πώς μεταβάλλεται, Ανδρέας Δημητρίου, scinews.eu, Διαθέσιμο εδώ
- IQ and Testing: Critiques, encyclopedia.com, Διαθέσιμο εδώ
- Is Intelligence Hereditary?, Robert Plomin, scientificamerican.com, Διαθέσιμο εδώ
- Is intelligence determined by genetics?, medlineplus.gov, Διαθέσιμο εδώ
- Τι Είναι Τα Πολλαπλά Είδη Νοημοσύνης Και Πώς Επηρεάζουν Τη Μάθηση, psychomotor-athens.gr, Διαθέσιμο εδώ
- What Makes a Genius?, Claudia Kalb, nationalgeographic.com, Διαθέσιμο εδώ
