Βραζιλία: Στο σταυροδρόμι της ανάπτυξης;

Της Χριστίνας Πάτερου,

Η Βραζιλία, ανήκει στα κράτη της Λατινικής Αμερικής με τα πιο έντονα σκαμπανεβάσματα στην οικονομική και πολιτική τους ζωή. Ακόμα και σήμερα, υπάρχει διχογνωμία για το αν η χώρα συγκαταλέγεται στα ανεπτυγμένα ή στα αναπτυσσόμενα κράτη, δεδομένων των οικονομικών επιτευγμάτων της τον τρέχοντα αιώνα, αλλά και στον αντίποδα, τα δομικά προβλήματα δημοκρατίας και κοινωνικής συνοχής που συνεχίζει να αντιμετωπίζει. Πριν αναλύσουμε περαιτέρω την οικονομική μα κοινωνική πραγματικότητα της χώρας, αξίζει να αναφέρουμε ορισμένες πληροφορίες που θα βοηθήσουν στη βαθύτερη κατανόησή της.

Η Βραζιλία είναι το 5^ο μεγαλύτερο σε έκταση κράτος του κόσμου και συνορεύει με όλα τα κράτη της Νότιας Αμερικής, εκτός από τη Χιλή και το Εκουαδόρ. Λόγω της τεράστιας έκτασής της, η χώρα περιλαμβάνει ποικιλία μορφολογικών φαινομένων, με σημαντικότερα το δάσος του Αμαζονίου και τα Βραζιλιάνικα υψίπεδα. Πρωτεύουσα του κράτους είναι η Μπραζίλια, αν και σημαντικότερη πόλη είναι το Ρίο ντε Τζανέιρο. Η επίσημη γλώσσα της είναι τα πορτογαλικά και το εθνικό της νόμισμα είναι το Ρεάλ. Ο πληθυσμός της χώρας ανέρχεται στα 212,6 εκατομμύρια, η πλειοψηφία του οποίου βρίσκεται στα αστικά κέντρα και ασπάζεται τον Ρωμαιοκαθολικισμό.

Όσον αφορά την εθνική σύσταση του πληθυσμού, όπως και τα υπόλοιπα κράτη της Λατινικής Αμερικής, έτσι και η Βραζιλία έχει μείξη αρκετών πολιτισμών: απόγονοι των σκλάβων, των λευκών αποικιοκρατών και των ιθαγενών. Όσον αφορά τις διεθνείς σχέσεις, η Βραζιλία είναι μέρος αρκετών διεθνών οργανισμών και πολιτικών συμμαχιών, όπως οι BRICS, G-15, OAS, και UNASUR.

Ιστορία

Όπως και τα υπόλοιπα κράτη της περιοχής, έτσι και η Βραζιλία έχει μακρά ιστορία που χρονολογείται από το 9.000 π.Χ, όταν η χώρα κατοικείτο από ιθαγενείς πληθυσμούς. Τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν με την «ανακάλυψη» της Βραζιλίας από τους Πορτογάλους αποικιοκράτες γύρω στο 1500. Αρχικά, οι αποικιοκράτες ενδιαφέρονταν για την εκμετάλλευση του pau–brasil, είδος ξύλου της περιοχής απ’ όπου πήρε και το όνομά της η χώρα, το οποίο εκμεταλλεύονταν με τη σύμπραξη των ιθαγενών. Στη συνέχεια, η μεταστροφή του οικονομικού ενδιαφέροντος στην εγκατάσταση καλλιεργειών και η αναζήτηση εργατικών χεριών, οδήγησαν στην υποδούλωση των ιθαγενών και την εξόντωσή τους, λόγω των συνθηκών εργασίας και των ασθενειών που μετέφεραν οι Ευρωπαίοι αποικιοκράτες.

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την επιβίωση μόλις 200.000 ιθαγενών έναντι των 3.000.000 που υπήρχαν κατά την εποχή της άφιξης των Πορτογάλων. Παράλληλα, οι ιθαγενείς είχαν να αντιμετωπίσουν και τους ιησουίτες μοναχούς, που είχαν ως αποστολή τον εκχριστιανισμό των ιθαγενών, καθώς και τους bandeirantes, που έψαχναν ιθαγενείς στα δάση του Αμαζονίου, με στόχο την υποδούλωσή τους.

Στη συνέχεια, λόγω της μείωσης του πληθυσμού των ιθαγενών, οι Πορτογάλοι στράφηκαν στην εισαγωγή δούλων από την Αφρική. Για τους επόμενους δύο αιώνες, οι Πορτογάλοι είχαν να αντιμετωπίσουν άλλες ξένες δυνάμεις, που ήθελαν να εκμεταλλευτούν τον ορυκτό πλούτο της Βραζιλίας. Η πιο σημαντική διαμάχη ήταν με την Ισπανία, η οποία τερματίστηκε με τη συνθήκη του Tordesillas το 1494. Παρόλα αυτά, η διείσδυση των bandeirantes στον Αμαζόνιο επέτρεψε τη σταδιακή επέκταση της ισχύος της Βραζιλίας, ενώ η ανακάλυψη χρυσού και διαμαντιών στο υπέδαφός της εκτόξευσε την εμπορική της δύναμη και οδήγησε τον 17^ο αιώνα στη συρροή καλλιτεχνών και εμπόρων μεταναστών από την Ευρώπη. Το 1763, η πρωτεύουσα μεταφέρθηκε στο Ρίο Ντε Τζανέιρο, ενώ η οικονομία της χώρας άρχισε να επεκτείνεται και στον τομέα των εξαγωγών αγροτικών ειδών, όπως το καλαμπόκι και το βαμβάκι.

Εντούτοις, η χώρα δεν είχε ακόμα αποκτήσει την ανεξαρτησία της. Τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν με την άφιξη του βασιλιά της Πορτογαλίας Dom João VI, μετά τον διωγμό τους από τον Ναπολέοντα το 1808. Ο Dom João VI άρχισε να εφαρμόζει μεταρρυθμίσεις με στόχο την ανεξαρτησία της Βραζιλίας από τους Πορτογάλους. Οι σημαντικότερες αφορούσαν στην ίδρυση πανεπιστημίων, τραπεζών και τη χρηματοδότηση των τεχνών. Ο διάδοχός του, Pedro I, ήταν εκείνος που σε έντονα φορτισμένο πολιτικό κλίμα διακήρυξε την ανεξαρτησία της Βραζιλίας στις 7 Σεπτεμβρίου του 1822, την οποία αναγνώρισε και η Πορτογαλία τρία χρόνια αργότερα.

Για το υπόλοιπο του 19^ου αιώνα, η Βραζιλία θα περάσει μια περίοδο σημαντικών οικονομικών και πολιτικών αλλαγών. Οι γαιοκτήμονες άρχισαν να αποκτούν μεγάλη ισχύ, γεγονός που πυροδότησε την ανατροπή της μοναρχίας και την ίδρυση της πρώτης Βραζιλιάνικης Δημοκρατίας το 1889, η οποία υποβοηθήθηκε και από την κατάργηση της δουλείας έναν χρόνο νωρίτερα, το 1888. Μέχρι τα μέσα του 20^ού αιώνα, ωστόσο, η χώρα βρισκόταν υπό τη σκιώδη διακυβέρνηση των επονομαζόμενων «Προεδριών του καφέ», κυβερνήσεων, δηλαδή, που υπάκουαν με βάση τα κελεύσματα της παντοδύναμης τότε βιομηχανίας του καφέ. Η αντίδραση στο παραπάνω καθεστώς ήρθε από το κίνημα των tenentes, που πίεζαν για μεταρρυθμίσεις με στόχο την κοινωνική δικαιοσύνη και τον εκμοντερνισμό της οικονομίας.

Μέχρι το τέλος του 20^ού αιώνα, η πολιτική ιστορία της Βραζιλίας χαρακτηρίζεται από αστάθεια και αυταρχισμό με ορισμένα «διαλείμματα» δημοκρατίας. Η αρχή έγινε με τον Getúlio Vargas, ο οποίος ανέλαβε την εξουσία με πραξικόπημα το 1930. Στη συνέχεια, η χώρα απόλαυσε μια σύντομη περίοδο κοινοβουλευτικής ομαλότητας με τη νίκη του ίδιου στις εκλογές του 1951 και τη μετέπειτα κυβέρνηση του Juscelino Kubitschek, τα μέτρα της οποίας ώθησαν την οικονομία της χώρας σε ανάπτυξη. Μετά το πραξικόπημα του 1964, η Βραζιλία ξαναπέρασε μια μακρά περίοδο δικτατορίας, με τη δημοκρατία να αποκαθίσταται μόλις το 1988. Στο τέλος του 20^ού αιώνα, οι κυβερνήσεις της χώρας προσπάθησαν να θέσουν την οικονομία σε τροχιά ανάπτυξης ακολουθώντας διαφορετικές πολιτικές. Βασικοί στόχοι ακόμα και σήμερα παραμένουν η μείωση του πληθωρισμού και ο εκμοντερνισμός της οικονομίας.

Οικονομία

Η Βραζιλία σήμερα έχει μία από τις ισχυρότερες οικονομίες παγκοσμίως, σε ονομαστικούς όμως όρους. Οι παραδοσιακοί τομείς οικονομικής δραστηριότητας συνεχίζουν να είναι η αγροτική παραγωγή (κασάβα, πορτοκάλια, καφές, ρύζι) και ο ορυκτός πλούτος. Το γεγονός αυτό μας δείχνει ότι η οικονομία της χώρας δεν έχει ακόμη αναπτυχθεί σε βάθος. Θα πρέπει να υπάρξει μεταστροφή από τα αγροτικά προϊόντα και τις πρώτες ύλες στον τομέα των υπηρεσιών. Τα τελευταία χρόνια, βέβαια, έχει αναπτυχθεί ιδιαίτερα ο τομέας των κατασκευών και, όπως σε όλες τις ανεπτυγμένες οικονομίες, ιδιαίτερη ώθηση έχει δοθεί στον τομέα των υπηρεσιών. Το Α.Ε.Π. της χώρας διαμορφώθηκε στα 1444,73 δις δολάρια για το 2020, ενώ το κατά Κεφαλήν Α.Ε.Π. στα 6796,84$ για την ίδια χρονιά, παρουσιάζοντας μείωση σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια, που ενδεχομένως να οφείλεται και στις επιπτώσεις της πανδημίας. Βέβαια, αν κοιτάξουμε το διάγραμμα του κατά Κεφαλήν Α.Ε.Π., βλέπουμε ότι αυτό βρίσκεται σε πτώση από το 2015. Επομένως, είναι φανερό ότι η οικονομία αντιμετωπίζει δομικά προβλήματα, τα οποία δεν περιορίζονται μονάχα στην πανδημία του κορωνοϊού. Η πανδημία απλώς χειροτέρεψε και ανέδειξε τα προβλήματα της χώρας.

Επίσης, είναι χαρακτηριστικό ότι η Βραζιλία είχε ξεπεράσει για αρκετά χρόνια το όριο των 10.000$ του κατά Κεφαλήν Α.Ε.Π., με συνέπεια πολλοί ειδικοί να θεωρούν ότι πρόκειται για μία ανεπτυγμένη χώρα, λαμβάνοντας υπόψιν τον ορισμό της Παγκόσμιας Τράπεζας. Όμως, το κατά Κεφαλήν Α.Ε.Π. της Βραζιλίας βρισκόταν οριακά πιο πάνω από το όριο, με συνέπεια η χώρα να πέσει ξανά κάτω από αυτό σε σύντομο χρονικό διάστημα. Επιπλέον, πρέπει να λάβουμε υπόψιν μας ότι οποιεσδήποτε μεταβολές του Α.Ε.Π. μπορεί να οφείλονται σε συγκυριακούς παράγοντες και όχι στην αντιμετώπιση των πραγματικών προβλημάτων της οικονομίας.

Επιπλέον, μετά το 2013, η Βραζιλία φαίνεται πως αντιμετωπίζει οικονομικά προβλήματα που έχουν βυθίσει τη χώρα στο χρέος. Η μείωση των εσόδων από τη βιομηχανία, που αντιπροσωπεύει σήμερα το 10% του Α.Ε.Π. σε σχέση με το 25% παλιότερων ετών, η αύξηση της ανεργίας και τα αυξημένα  δημοσιονομικά έξοδα, επιφέρουν σοβαρούς κινδύνους για την οικονομική ευμάρεια του κράτους.

Υγεία

Παρόλη την πίεση του υγειονομικού συστήματος που είδαμε στη χώρα, λόγω της υγειονομικής κρίσης, σε γενικές γραμμές το σύστημα υγείας της Βραζιλίας παρουσιάζει επιδώσεις αντίστοιχες με αυτές των Δυτικών κρατών. Το ποσοστό του Α.Ε.Π. που δαπανάται για την υγεία είναι 9,5%, εμφανώς ανώτερο από τον μέσο όρο της περιφέρειας, που κυμαίνεται στο 8%. Στα θετικά συγκαταλέγεται ένα από τα πιο φιλόδοξα προγράμματα δημόσιας υγείας, το Sistema Único da Saúde (SUS), χάρη στο οποίο μειώθηκε η παιδική θνησιμότητα και απέκτησε πρόσβαση σε δομές υγείας τα 3/4 του πληθυσμού. Στα αρνητικά, μπορούμε να προσθέσουμε τη μείωση της συμμετοχής του δημοσίου στην παροχή υπηρεσιών υγείας (41,6%).

Εκπαίδευση

Σε αντίθεση με τον τομέα της υγείας, ο τομέας της εκπαίδευσης παρουσιάζει αρκετά προβλήματα, που σχετίζονται κυρίως με τη χρηματοδότηση του εκπαιδευτικού συστήματος από το κράτος. Πιο συγκεκριμένα, η χρηματοδότηση του συστήματος εκπαίδευσης μειώθηκε κατά 54% σε σχέση με το 2014. Σήμερα, τα χρήματα που δαπανούνται για την εκπαίδευση αντιπροσωπεύουν το 6% του Α.Ε.Π. της χώρας, ποσοστό ανάλογο με εκείνο των υπόλοιπων κρατών της περιφέρειας. Αυτή η υποχρηματοδότηση εκφράζεται στις μειώσεις απολαβών των εκπαιδευτικών, καθώς και στις δαπάνες για την πρόσβαση όλων των παιδιών στο σχολείο. Για παράδειγμα, στην προσχολική εκπαίδευση, πρόσβαση έχει μόνο το 24% των μαθητών. Ανησυχίες, τέλος, προκαλεί και η έντονη παρουσία της ακροδεξιάς μετά την εκλογή του Προέδρου Bolsonaro, η οποία έχει αυξήσει τη λογοκρισία και τις εκφράσεις βίας στο σχολικό περιβάλλον.

Σήμερα, μολονότι η Βραζιλία προσπαθεί να ανακάμψει οικονομικά και να συνεχίσει να είναι η μεγαλύτερη δύναμη στη Λατινική Αμερική, αντιμετωπίζει προβλήματα δημοκρατίας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η αύξηση της αστυνομικής βίας τον τελευταίο χρόνο κυρίως εις βάρος των ιθαγενών, η οικολογική καταστροφή στον Αμαζόνιο, καθώς και οι επιθέσεις σε δημοσιογράφους, οι οποίες το 2020 έφτασαν τις 400, σκιαγραφούν ένα ασφυκτικό πλαίσιο για τον λαό της Βραζιλίας. Είναι, λοιπόν, προφανές, ότι μία σαθρή κοινωνία δεν μπορεί να έχει μία εύρωστη οικονομία. Η λύση στην περίπτωση της Βραζιλίας, όπως και στις περιπτώσεις των περισσότερων αναπτυσσόμενων χωρών, είναι οι βαθιές τομές στην πολιτική και κοινωνική ζωή της χώρας, όπως επίσης η θέσπιση ισχυρών θεσμών που θα υπερασπίζονται τα δικαιώματα των διαφόρων κοινωνικών ομάδων. Εξάλλου, μετά την κοινωνική αναμόρφωση, ακολουθεί και η οικονομική ανάπτυξη.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Healthcare in Brazil – Meeting Future Challenges, Daniel Greca & Dr. Edward Fitzgerald, Retrieved from here
• World Bank, Data About Brazil, Retrieved from here
• HDI, United Nations Development Program, Retrieved from here
• A Brief history of Brazil, Jose Fonseca, New York Times, Retrieved from here