Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Τα νομικά είναι μια επιστήμη που διαμορφώνει την καθημερινότητα και διαμορφώνεται από αυτήν. Όπως συχνά ακούει κανείς στα αμφιθέατρα κάθε Νομικής Σχολής, ο νομοθέτης βρίσκεται σε σχέση συνεχούς ανατροφοδότησης με την κοινότητα και τις κοινωνικές ανάγκες. Τούτο, όμως, δεν ισχύει μόνο για τους κλάδους δικαίου που μας είναι πιο γνωστοί από την καθημερινή ζωή, αλλά ακόμη και γι’ αυτούς που αφορούν πιο μεγάλα μεγέθη της διεθνούς σκηνής. Γι’ αυτό, στόχος αυτού του κειμένου είναι να σας γνωρίσει την έννοια της ευθύνης του κράτους στο διεθνές δίκαιο. Για να μην είναι, όμως, αυτή η γνωριμία απλή θεωρία, ας μιλήσουμε για τη διεθνή ευθύνη κράτους μέσα από την υπόθεση ενός βυθισμένου πλοίου, που συζητείται μέχρι και σήμερα.
Η κωδικοποίηση των κανόνων για τη διεθνή ευθύνη κράτους ξεκίνησε το μακρινό 1949. Έκτοτε, από την Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου πέρασαν πολλοί και διακεκριμένοι διεθνολόγοι, οι οποίοι κατέληξαν στο τελικό τους σχέδιο το 2001! Κι αν αυτό το διάστημα φαίνεται υπερβολικά μεγάλο, τούτο δεν οφείλεται σε ολιγωρία των πρωτεργατών αυτής της κωδικοποίησης, αλλά στη δυσκολία οριοθέτησης και κωδικοποίησης των ζητημάτων. Τα Άρθρα περί ευθύνης του Κράτους, όπως ονομάζονται, έχουν γίνει δεκτά από Ψήφισμα της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ (56/83), αλλά δεν έχουν υιοθετηθεί με τη μορφή διεθνούς συμβάσεως.
Όμως, ας αφήσουμε στη μέση αυτήν την αναφορά, κι ας μιλήσουμε για το πλοίο που σας υποσχέθηκα. Βρισκόμαστε στα 1970, ο Ψυχρός Πόλεμος καλά κρατεί, και αρκετά κράτη προσπαθούν με κάθε τρόπο να πραγματοποιούν πυρηνικές δοκιμές, για να εξοπλίσουν –κατά τα δικά τους πάντα λεγόμενα– τις επικράτειές τους με αμυντικές δυνάμεις, σε περίπτωση που αυτές χρειαστούν. Μια από αυτές τις χώρες ήταν και η Γαλλία, η οποία είχε επιδοθεί σε βλαπτικές, για το περιβάλλον, υποβρύχιες πυρηνικές δοκιμές στον Ειρηνικό. Η Νέα Ζηλανδία και η Αυστραλία προσφεύγουν το 1973 στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, ζητώντας να σταματήσουν οι δοκιμές. Το αίτημα γίνεται δεκτό, αλλά η Γαλλία απλώς μεταβάλλει ορισμένες από τις δοκιμές σε υπόγειες.
Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1985, η Γαλλία επιστρέφει στον Ειρηνικό, θεωρώντας ότι το πυρηνικό της πρόγραμμα είναι τόσο θεμελιώδους σημασίας για την εθνική της άμυνα, ώστε να μην μπορεί να πράξει διαφορετικά. Εκτός, όμως, από το διεθνές δίκαιο, η Γαλλία έχει να αντιμετωπίσει και κάποιον άλλον – τη Greenpeace, και τη ναυαρχίδα του στόλου ιδιωτικών πλοίων που αυτή έχει συγκεντρώσει για να πραγματοποιεί διαμαρτυρίες και να αποτρέπει τις πυρηνικές δοκιμές. Το πλοίο αυτό ονομαζόταν Rainbow Warrior, και το όνομά του έμελλε να γραφτεί σε ουκ ολίγα εγχειρίδια διεθνούς δικαίου. Επί σειρά ημερών, το πλοίο αυτό μαζί με τα παρακείμενα μικρότερα πραγματοποιούσαν διαμαρτυρίες κατά των πυρηνικών δοκιμών, με αποτέλεσμα η Γαλλία αφενός να μην μπορεί να προβεί στις δοκιμές, και αφετέρου να αντιμετωπίζει αρνητική δημοσιότητα.
Καθώς ξημέρωνε η 10η Ιουλίου του 1985, το Rainbow Warrior βρισκόταν αγκυροβολημένο στη Νέα Ζηλανδία. Εκεί, Γάλλοι μυστικοί πράκτορες «φύτεψαν» δύο βόμβες στο σκαρί του, οι οποίες εξερράγησαν σύντομα αργότερα, με αποτέλεσμα τη βύθιση του πλοίου και τον θάνατο ενός μέλους του πληρώματος. Οι αρχές της Νέας Ζηλανδίας ξεκίνησαν, όπως ήταν επόμενο, τις έρευνες για τους υπαιτίους της καταστροφής. Όταν, πλέον, δεν υπήρχε καμία άλλη επιλογή, η Γαλλία παραδέχθηκε την αλήθεια δια στόματος του τότε Πρωθυπουργού της. Τα δύο κράτη προσέφυγαν σε διαιτησία, υπό τον τότε Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ (διαιτητική απόφαση της 30ης Απριλίου 1990), όπου κρίθηκε ότι η Γαλλία θα έπρεπε να πληρώσει αποζημίωση στη Νέα Ζηλανδία.
Τώρα, θα μου πείτε, δεν είναι ανάγκη να γνωρίζει κανείς τα νομικά για να μπορεί να υποθέσει ότι η ανατίναξη ενός πλοίου στο λιμάνι ενός ξένου κράτους είναι λογικό να επιφέρει κάποιες συνέπειες για το κράτος που την επιχειρεί. Ποιες είναι, όμως, οι προϋποθέσεις για να έχουμε διεθνή ευθύνη του κράτους; Όπως αναφέρει το άρθρο 1 του Σχεδίου που προαναφέραμε, «κάθε διεθνώς άδικη πράξη κράτους επιφέρει τη διεθνή του ευθύνη». Συνεπώς, πρέπει να υπάρχει πράξη, η οποία να είναι άδικη βάσει του διεθνούς δικαίου – δηλαδή είτε δια πράξεως ή δια παραλείψεως να αντίκειται σε διεθνή υποχρέωση που έχει αναλάβει το κράτος. Η πράξη αυτή, αφού κριθεί πως είναι άδικη, πρέπει επιπλέον να είναι και καταλογιστή, δηλαδή, να μπορεί να αποδοθεί στο κράτος. Εθιμικά, έχει εμπεδωθεί ότι οι πράξεις όλων των οργάνων ενός κράτους μπορούν να καταλογιστούν σε αυτό, αλλά ακόμη και πράξεις ατόμων που δεν είναι de jure όργανα του κράτους, αλλά δρουν ως τέτοια. Αντίθετα, δεν μπορεί να καταλογιστεί στο κράτος ευθύνη από πράξη ιδιώτη. Η ύπαρξη ζημίας δεν είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να υπάρξει διεθνής ευθύνη, αλλά όταν υπάρχει, επηρεάζει, ασφαλώς, τις συνέπειες της πράξης. Η Γαλλία στην προκειμένη περίπτωση έπραξε διεθνώς άδικα, η πράξη καταλογίστηκε σε αυτήν και κλήθηκε σε χρηματική αποζημίωση. Οι εξαιρέσεις από τη διεθνή ευθύνη, που αφορούν ανωτέρα βία και κίνδυνο ζωής, μπορεί να έγιναν αντικείμενο επίκλησης από τη Γαλλία –η οποία, όμως, εκ των πραγμάτων δε θα είχε και πολύ καλύτερα πράγματα να υποστηρίξει στη δεδομένη στιγμή… – αλλά δεν έγιναν δεκτές από το διαιτητικό δικαστήριο.
Κάπως έτσι, το πάθος της Greenpeace για την περιβαλλοντική προστασία, η άδικη στάση της Γαλλίας, η δικαιολογημένη οργή της Νέας Ζηλανδίας και το σύστημα του διεθνούς δικαίου ενώθηκαν και δημιούργησαν μια υπόθεση που συζητείται σήμερα και θα συζητείται για πολλά χρόνια ακόμη στα αμφιθέατρα των Νομικών Σχολών. Ο «πολεμιστής του ουράνιου τόξου» μπορεί να βυθίστηκε, αλλά είναι βέβαιο ότι δε θα ξεχαστεί ποτέ.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Rainbow Warrior educational resources, greenpeace.org, διαθέσιμο εδώ.
- Υπόθεση καταβύθισης του Rainbow Warrior, odeth.eu, διαθέσιμο εδώ.
- Ρούκουνας, Ε., 2015. Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, 2η έκδοση. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.
