Της Αθηνάς Ζαγκώτη,
Η λέξη «πανώλη» είναι για τους περισσότερους από εμάς ιδιαίτερα οικεία. Από τα παιδικά μας χρόνια, μέσα από τα βιβλία της ιστορίας, της βιολογίας, ακόμη και της γλώσσας/έκθεσης, είχαμε συναντήσει ουκ ολίγες φορές τη λέξη αυτή. Για τον «απλό κόσμο», η λέξη πανώλη αφορά μια αρρώστια που σχετίζεται με τη μόλυνση ψύλλων, που προσβάλλουν τους αρουραίους• Για εμάς τους ιστορικούς, όμως, κρύβει πίσω της ένα ολόκληρο κεφάλαιο στην παγκόσμια ιστοριογραφική αλυσίδα.
Η πρώτη επιδημία πανώλης που παρουσιάστηκε στην Ευρώπη είναι η λεγόμενη «Βουβωνική Πανώλη», η οποία έκανε την εμφάνισή της γύρω στο 541-542 μ.Χ. Συγκεκριμένα, η Βουβωνική Πανώλη αφορά την προσβολή των λεμφαδένων τοπικά. Πρόκειται για το βακτήριο Yersinia Pestis, το οποίο προσκολλάται στα τρωκτικά, όπως ο αρουραίος, και επακόλουθα μεταφέρεται στους ανθρώπους μέσω του φαγητού. Ωστόσο, αυτή είναι η ιατρική προσέγγιση του φαινομένου. Όπως αναφέραμε πρωτύτερα, εμείς ως ιστορικοί θα διερευνήσουμε την ιστορία της Βουβωνικής Πανώλης και συγκεκριμένα, θα καλύψουμε το φάσμα της περιόδου που πρωτοεμφανίστηκε στην Ευρώπη, δηλαδή στα χρόνια της κυριαρχίας του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α’. Σημαντική στη διερεύνηση του παρόντος ζητήματος κρίθηκε η συμβολή του Προκόπιου του Καισαρέως, μέσα από το έργο του Προκοπίου Ανέκδοτα: Η απόκρυφη ιστορία. Ο Προκόπιος ασχολήθηκε κυρίως με τη μελέτη και συγγραφή των πολέμων που έλαβαν χώρα στο Βυζάντιο, καθώς και το βιός του Αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α’. Στο βιβλίο του, ο ιστορικός παρουσιάζει τόσο τα «μυστικά» της αυτοκρατορικής οικογένειας όσο και την καταστροφική περίοδο της πανούκλας, κατά τη διάρκεια της εξουσίας του Ιουστινιανού Α’.
Διαβάζοντας κανείς το βιβλίο του Προκόπιου, νομίζει πως βρίσκεται σε ταινία επιστημονικής φαντασίας. Η νόσος κάνει την εμφάνισή της στην Κωνσταντινούπολη το 542 μ.Χ. και άρχισε να εξαπλώνεται προς τη Δύση. Στο σημείο αυτό, θα αναρωτηθεί κανείς «Πώς γνώριζε ο Προκόπιος τόσα για το φαινόμενο αυτό και πώς γνώριζε τα ενδόμυχα του αυτοκρατορικού ζεύγους;». Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι ιδιαίτερα απλή. Ο ιστορικός μας διετέλεσε γραμματέας, αλλά και στρατιωτικός σύμβουλος του στρατηγού Βελισάριου, με πιο σημαντικές τις συμμετοχές του στις στρατιωτικές επιχειρήσεις κατά των Περσών, αλλά και των Γότθων. Έτσι, «απολάμβανε» μια στενή σχέση με το αυτοκρατορικό ζεύγος και γνώριζε τα μυστικά τους. Επιπλέον, την εποχή κατά την οποία πρωτοεμφανίστηκε η πανώλη, ο Προκόπιος είχε ήδη επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη από την Ιταλία.
Αναφορικά με το βιβλίο του Προκόπιου, η πανούκλα πρωτοεμφανίστηκε το 541 μ. Χ. στο Πηλούσιο της Αιγύπτου. Ειδικά, το γεγονός συνέβη τον δέκατο τρίτο χρόνο της βασιλείας του Ιουστινιανού και κατά τη διάρκεια του τρίτου έτους του πολέμου εναντίον των Περσών.
Στην πρωτεύουσα, ο λοιμός έκανε την εμφάνισή του τον επόμενο, από το Πηλούσιο, χρόνο (όπως αναφέραμε το 542 μ.Χ.) και πιθανολογείται ότι ήταν καλοκαίρι, τον μήνα Ιούλιο. Άξιο λόγου μπορεί να θεωρηθεί το γεγονός ότι η νόσος έκανε «πισωγυρίσματα». Ο Προκόπιος αναφέρει στο βιβλίο του ότι «η νόσος απλώθηκε σε όλη τη γη», παρέμενε σε κάποια περιοχή για ορισμένο χρονικό διάστημα, έπειτα εξαπλώνονταν στις γύρω πόλεις και επέστρεφε εκεί από όπου πρωτοεμφανίστηκε.
Όσον αφορά τα συμπτώματα της ασθένειας, ο συγγραφέας μας γίνεται πολύ παραστατικός στις περιγραφές του. Σε πρώτο στάδιο, ο ασθενής έρχονταν αντιμέτωπος με χαμηλής τάσεως πυρετό, κάτι που δεν ανησυχούσε ιδιαίτερα τους γιατρούς της εποχής. Ωστόσο, με την πάροδο ενός εικοσιτετράωρου, τα συμπτώματα επιδεινώνονταν ραγδαία και οι ασθενείς εμφάνιζαν λεμφαδενίτιδα στη βουβωνική χώρα, αλλά και στην περιοχή της μασχάλης. Άλλωστε, όπως οι περισσότερες ασθένειες έτσι και αυτή, μπορούσε να επιδράσει με διαφορετικό τρόπο σε κάθε άνθρωπο. Κατά τον Προκόπιο, τα συμπτώματα μπορούσαν να γίνουν εξαιρετικά βάναυσα, καθώς σε αρκετούς προκαλούσαν αϋπνίες, παραισθήσεις, παραφροσύνη, «τρέλα», ακόμα και να θέσει σε κώμα τους πιο αδύναμους οργανισμούς. Τις περισσότερες φορές, οι νοσούντες οδηγούνταν στον θάνατο.
Ο Προκόπιος στις περιγραφές του δίνει βάση στο παραλήρημα και τις ψευδαισθήσεις, με τις οποίες έρχονταν αντιμέτωποι αρκετοί ασθενείς. Για παράδειγμα, κάποιοι οδηγούνταν από πνεύματα προς τον θάνατο. Ιδιαίτερα υψηλά είναι τα ποσοστά θνησιμότητας εκείνη την εποχή, ιδιαίτερα στα νεογνά και τις νέες μητέρες. Σύμφωνα με τον Προκόπιο, μόνο τρείς έγκυες επιβίωσαν από τη νόσο, έχοντας, φυσικά, αποβάλλει, ενώ ένα μοναδικό νεογνό κατάφερε να γεννηθεί. Τα ποσοστά θνησιμότητας σε αυτές τις κοινωνικές ομάδες άγγιζαν το 99%.
Ένα άλλο αξιοπερίεργο χαρακτηριστικό της νόσου, το οποίο μοιράζεται με τους αναγνώστες του ο ιστορικός, είναι ότι η πανώλη δεν είναι μεταδοτική. Την άποψη αυτή αποδίδει στο γεγονός ότι γιατροί και συγγενείς που βρίσκονταν κοντά σε ασθενείς δε νοσούσαν. Αυτή η πληροφορία είναι εντελώς παράδοξη, καθώς γνωρίζουμε ότι η πανούκλα είναι μια από τις μεταδοτικότερες ασθένειες σε ολόκληρο το ιστοριογραφικό φάσμα. Οι εικόνες των κρουσμάτων, που παραθέτει ο Προκόπιος, προσφέρουν αδιέξοδο και απελπισία. Ο ημερήσιος αριθμός των νέων κρουσμάτων άγγιζε τους 5.000 ανθρώπους, την περίοδο ακμής της πανδημίας.
Ένα άλλο σύμπτωμα με το οποίο έρχονταν αντιμέτωποι εξίσου αρκετοί άνθρωποι ήταν η αιμόπτυση, η οποία προκαλούνταν λόγω κακής διατροφής και «βλάβης» στο πεπτικό σύστημα των νοσούντων. Παρόλα αυτά, υπήρχαν και περιπτώσεις κατά τις οποίες οι νοσούντες ξεπερνούσαν την ασθένειά τους και συνέχιζαν ανενόχλητοι τη ζωή τους.
Ο «Ιουστινιάνειος λοιμός» αποτελεί ένα πολυσυζητημένο φαινόμενο στην ιστοριογραφική αλυσίδα. Στο βιβλίο του, ο Προκόπιος αναφέρεται και στον ίδιο τον Ιουστινιανό, ο οποίος δεν κατάφερε να ξεφύγει από την πανδημία. Ο Ιουστινιανός Α’ βασίλεψε στο Βυζάντιο από το 527 έως και το 565. Ο ίδιος, νόσησε από την πανδημία της πανώλης βαριά. Μάλιστα, η κατάστασή του επιδεινώθηκε τόσο, που όλοι πίστεψαν ότι δε θα τα καταφέρει. Την περίοδο εκείνη, τέθηκαν ζητήματα εξουσίας και διοίκησης, σχετικά με το ποιος θα αναλάμβανε στη θέση του Ιουστινιανού. Η τύχη δεν ήταν με το μέρος της Θεοδώρας, κάτι που δυσανασχέτησε την ίδια και τον περίγυρό της. Η κατάσταση της υγείας του αυτοκράτορα χειροτέρευε, κάτι που οδήγησε τους γιατρούς στο να τον εγκαταλείψουν και να χάσουν τις ελπίδες τους. Όμως, η υγεία του ξαφνικά ανέκαμψε και ο Ιουστινιανός επανήλθε πλήρως στη ζωή. Σύμφωνα με τον θρύλο, οι Άγιοι Ανάργυροι παρουσιάστηκαν στον αυτοκράτορα λίγο πριν ξεψυχήσει και του χάρισαν τη ζωή. Γενικότερα, οι Βυζαντινοί πίστευαν στη «Θεία Χάρη» και έδιναν περισσότερο βάση σε αυτή, παρά σε ιατρικές πρακτικές. Θεωρούσαν ότι η Ιατρική είχε από ελάχιστη έως και μηδαμινή αποτελεσματικότητα, αλλά ο Θεός μπορούσε να γιατρέψει τα πάντα, να επιλύσει το οποιοδήποτε κώλυμα.
Η πανώλη, όπως περιγράφεται από τον Προκόπιο, αποτέλεσε μια από τις δυσκολότερες καταστάσεις που βίωσε η ανθρωπότητα. Την περίοδο εκείνη, η πρωτεύουσα, η Κωνσταντινούπολη, έμοιαζε ωσάν νεκρή πόλη. Οι άνθρωποι παρέμεναν έγκλειστοι στα σπίτια τους, οι εργασίες, το εμπόριο και γενικά όλα τα επαγγέλματα διακόπηκαν, πάγωσαν. Η εικόνα της πόλης, έδινε την εντύπωση ότι σταμάτησε ο χρόνος. Οι περιγραφές αυτές μοιάζουν οικείες στο μυαλό όλων μας. Θα μπορούσαμε κάλλιστα να παρομοιάσουμε την Κωνσταντινούπολη του 542, με την Ελλάδα του 2020-2021, όπου με το ξέσπασμα του Covid-19 και τα lockdowns, η χώρα φάνταζε «νεκρή», παγωμένη. Καταλήγουμε, λοιπόν, στο συμπέρασμα και επιβεβαιώνουμε έτσι αυτούς που είπαν ότι: «Η ιστορία επαναλαμβάνεται»!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Προκοπίου Καισαρέως, (1988), Προκοπίου Ανέκδοτα: Η Απόκρυφη Ιστορία, μτφρ, Αλόη Σιδέρη, Αθήνα: εκδ. Άγρα.
- Τσιάμης Β. Κωνσταντίνος, (2010), Διδακτορική διατριβή: Ιστορική και επιδημιολογική προσέγγιση της πανώλους, κατά τους Βυζαντινούς χρόνους (330-1453 μ.Χ), Αθήνα: εκδ. ΕΚΠΑ, Ιατρική σχολή.
- Justin Stearns, (2009), New Directions in the Study of Religious Responses to the Black Death, εκδ. Middlebury College, Η.Π.Α.
- Liberal, Αγγελική Κώττη, (2020), Η πανούκλα επί Ιουστινιανού, που δε τον σκότωσε, διαθέσιμο εδώ
- Geo History, (2020), O λοιμός του Ιουστινιανού, η πρώτη πανδημία πανώλης στην Ευρώπη, διαθέσιμο εδώ
- iatropedia.gr, Τι είναι η βουβωνική πανώλη: Συμπτώματα και αντιμετώπιση, διαθέσιμο εδώ
