Το Διάταγμα της Αλάμπρα: Ο ξεριζωμός των Εβραίων από την Ισπανία

Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,

Το 1492 αποτέλεσε για την Ιβηρική χερσόνησο έτος-σταθμός, καθώς μια σειρά από γεγονότα άλλαξαν την πορεία της ιστορίας της περιοχής. Η αρχή των εξελίξεων έγινε ήδη από τις πρώτες μέρες του Ιανουαρίου, με την παράδοση της Γρανάδας (2 Ιανουαρίου), από τον Άραβα ηγεμόνα Μοχάμεντ ΙΒ΄ ή Μποαβδίλ, όπως είναι ευρύτερα γνωστός, στους Ισπανούς βασιλείς, Φερδινάνδο Β΄ της Αραγονίας και Ισαβέλλα Α΄ της Καστίλλης. Με αυτόν τον τρόπο, έρχεται το τέλος της Αραβικής κατάκτησης της χερσονήσου, που είχε ξεκινήσει από τις αρχές του 8^ου αιώνα. Έτσι, η Ισπανία περνάει και πάλι στα χέρια Χριστιανών μοναρχών. Η ανακατάληψη και ενοποίηση του χώρου αυτού πραγματοποιήθηκε χάρη στους δυο προαναφερθέντες βασιλείς, που αποφάσισαν εκτός από τις δυνάμεις τους να ενώσουν και τις ζωές τους, με τον γάμο τους να γίνεται το 1469.

Πλέον, ο δρόμος ήταν ανοιχτός για τον Φερδινάνδο και την Ισαβέλλα για να πραγματοποιήσουν τις πολιτικές τους. Ένας από τους βασικούς στόχους τους ήταν η ομοιογένεια του πληθυσμού, τόσο φυλετικά όσο και θρησκευτικά. Για να το πετύχουν αυτό, αποφάσισαν να εκδώσουν, στις 31 Μαρτίου 1492, το Διάταγμα της Αλάμπρα, που καλείται και ως «Διάταγμα της Απέλασης». Σύμφωνα με αυτό, όλοι οι Εβραίοι του βασιλείου ήταν υποχρεωμένοι να εγκαταλείψουν τη χώρα, μέσα σε διάστημα τεσσάρων μηνών, δηλαδή έως την 31^η Ιουλίου, ή έπρεπε να γίνουν καθολικοί προκειμένου να συνεχίσουν να παραμένουν στον τόπο τους. Όποιοι δε συμμορφώνονταν με το διάταγμα θα ήταν αντιμέτωποι με την ποινή του θανάτου. Αυτό θα οδηγούσε στον ξεριζωμό και την καταστροφή μιας μεγάλης κοινότητας, που είχε δημιουργηθεί εκεί με το πέρασμα των χρόνων και θα ευνοούσε τους καθολικούς κατοίκους να καλύψουν το κενό που άφηναν πίσω τους οι εκτοπισμένοι. Η ενέργεια αυτή, όπως ήταν φυσικό, χαιρετίστηκε ένθερμα από την παπική εξουσία, καθώς έβλεπε πως είχε απέναντί του ανθρώπους πιστούς στο καθολικό δόγμα και πρόθυμους υπερασπιστές της κοινής τους πίστης.

Σε άλλα σημεία του διατάγματος συναντάμε διατάξεις που σχετίζονταν με τη περιουσία που θ’ άφηναν πίσω τους οι εκτοπισμένοι Εβραίοι. Έτσι, στο μικρό διάστημα που τους έμενε για την αναχώρησή τους από τη χώρα, άρχισαν να πωλούν ό,τι περιουσιακό στοιχείο είχαν, σπίτια, επιχειρήσεις, χωράφια, αντικείμενα αξίας κ.λπ., προκειμένου να μπορέσουν να εξασφαλίσουν τα αναγκαία των πρώτων ημερών. Επειδή όμως αυτό έγινε μαζικά, είχε ως αποτέλεσμα την πτώση των τιμών, κάτι με το οποίο ωφελήθηκαν όσοι θα παρέμεναν στην Ισπανία. Το παράδοξο όμως προέρχεται από μια άλλη διάταξη, κατά την οποία απαγορευόταν στους ξεριζωμένους να βγάλουν από τη χώρα χρυσό και νομίσματα. Συνεπώς, η εκποίηση των περιουσιών τους ήταν «δώρο άδωρον», διότι δεν είχαν δικαίωμα να τα πάρουν μαζί τους.

Υπολογίζεται ότι υπό αυτήν την απόφαση έφυγαν από την Ισπανία περίπου 40.000 Εβραίοι, ή και παραπάνω, αρνούμενοι να εγκαταλείψουν την πίστη τους, ενώ ένας άλλος σημαντικός αριθμός ασπάστηκε τον καθολικισμό και άλλοι πάλι επέλεξαν να μείνουν υιοθετώντας τον μόνο για το θεαθήναι, διατηρώντας εν κρυπτώ την πίστη τους. Αυτό το τελευταίο χαρακτηριστικό, όμως, είχε ως συνέπεια την έξαρση της Ιεράς Εξέτασης, που, πέραν από τα άλλα, έψαχνε ασταμάτητα για τέτοιες περιπτώσεις. Όσοι από την άλλη επέλεξαν τον δρόμο της φυγής κατευθύνθηκαν προς την Ολλανδία από τον βορρά, τη Βόρεια Αφρική από τον νότο και την Οθωμανική Αυτοκρατορία, από την ανατολή, η οποία τους υποδέχθηκε με θέρμη και έκαναν ισχυρές κοινότητες σε Θεσσαλονίκη, Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη, κ.ά. Τέλος, αξίζει ν’ αναφέρουμε πως οι Εβραίοι, που προέρχονται από την Ισπανία, αναφέρονται ως «Σεφαραδίτες», καθώς η λέξη «Σεφεράδ» στα εβραϊκά σημαίνει Ισπανία, ενώ οι δυο βασιλείς γι’ αυτήν τους την πράξη, αλλά και για την εν γένει συμπεριφορά τους απέναντι στην υπεράσπιση του καθολικισμού, ονομάστηκαν «Καθολικοί Μονάρχες».

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Joseph Perez (2007), The Jews of Spain: a history of the Sephardic experience, Νέα Υόρκη:  Εκδ. University of Illinois Press
• History.com, «Spain announces it will expel all Jews», διαθέσιμο εδώ 
• Το Διάταγμα της Αλάμπρα, The Alhambra Decree – Edict of the Expulsion of the Jews of Spain (1492), διαθέσιμο εδώ