Της Ιωάννας Λυμιώτη,
Όταν μας έρχεται στο μυαλό η λέξη εξάρτηση, σαν έννοια είναι πάντα συνυφασμένη με αρνητικές καταστάσεις. Κάνουμε λόγο για εξάρτηση από αλκοόλ, από ναρκωτικά ή στις μέρες μας ακόμα και από την τεχνολογία. Όταν όμως αναφερόμαστε σε ερωτικές, φιλικές ή και οικογενειακές σχέσεις, ιδίως στην ελληνική κοινωνία, είναι θα λέγαμε καθιερωμένο να χρησιμοποιούμε εκφράσεις που άμεσα ή έμμεσα υποδηλώνουν εξάρτηση χρωματισμένες μάλιστα θετικά. Εύλογα, επομένως, δημιουργείται το ερώτημα, εάν η συναισθηματική εξάρτηση είναι επιθυμητή ή έστω δικαιολογημένη στη συνείδηση του σύγχρονου ανθρώπου.
Το πρώτο, ίσως και κυριότερο, περιβάλλον στο οποίο το άτομο μαθαίνει να αναπτύσσει συναισθηματικούς δεσμούς είναι η οικογένεια. Ήδη από τη νηπιακή ηλικία, στο πλαίσιο της οικογένειας, το παιδί συνδέεται με τους γονείς και το συγγενικό περιβάλλον μέσα από ένα πλέγμα αμφίπλευρων δεσμεύσεων. Η ανάγκη φυσικής και συναισθηματικής προστασίας που έχει ένα παιδί κατά τα πρώτα χρονιά της ζωής του (η οποία ερμηνεύεται ως πλήρης εξάρτηση από τους γονείς) δίνει στη συνέχεια τη θέση της σε μία μορφή αλληλεξάρτησης που περιλαμβάνει αμοιβαίες υποχρεώσεις ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το παιδί αναπτύσσεται βιολογικά και συναισθηματικά ενώ ο ισχυρός δεσμός που δημιουργείται ικανοποιεί τις συναισθηματικές ανάγκες τόσο του ίδιου όσο και των γονέων του.
Σε αντίθεση όμως με τις βιολογικές ανάγκες, οι οποίες από μία ηλικία και έπειτα μπορούν να καλυφθούν από το ίδιο το άτομο, οι συναισθηματικές καλύπτονται μόνο μέσα από τη σχέση του με άλλους ανθρώπους. Για τον λόγο αυτό ενώ μπορούμε να κάνουμε λόγο για υλική αυτοσυντήρηση του ατόμου, είναι γεγονός ότι συναισθηματική ανεξαρτησία δεν υφίσταται. Αυτή ακριβώς η συναισθηματική εξάρτηση είναι που διατηρεί τον οικογενειακό δεσμό εξίσου ισχυρό ακόμα και όταν εκλείψουν οι φυσικοί λόγοι που θέλουν την οικογένεια ενωμένη (π.χ. ανατροφή ανήλικου παιδιού). Τα μέλη μίας οικογένειας, είτε λιγότερο είτε περισσότερο, βρίσκονται μεταξύ τους σε συναισθηματική αλληλεξάρτηση εφ’ όρου ζωής, η οποία όχι μόνο κρίνεται από την κοινωνία ως επιθυμητή αλλά επιδιώκεται και με κάθε μέσο. Γι’ αυτό και στις μέρες μας όπου παρατηρείται «χαλάρωση» των οικογενειακών σχέσεων αυτή αντιμετωπίζεται αποδοκιμαστικά και θεωρείται μάλιστα επικίνδυνη! Ιδιαίτερα στην ελληνική κοινωνία που παραδοσιακά «ποντάρει» στον θεσμό της οικογένειας για συναισθηματική κάλυψη των ατόμων και για ενίσχυση της συνοχής της κοινωνίας παρατηρείται μία τάση για συνεχή προσπάθεια ενδυνάμωσης των οικογενειακών δεσμών.
Ωστόσο, η συναισθηματική εξάρτηση δεν περιορίζεται στο οικογενειακό περιβάλλον. Μόλις το άτομο ακολουθήσει τα πρώτα του βήματα στην εκτός οικογένειας κοινωνικοποίηση, βασικό μέλημά του είναι να εφαρμόσει όσα έχει εσωτερικεύσει από το οικείο του περιβάλλον στις νέες κοινωνικές σχέσεις. Με αυτό τον τρόπο, στρέφεται πλέον και στις καινούριες του γνωριμίες για συναισθηματική στήριξη. Στις περισσότερες περιπτώσεις, το φορτίο της συναισθηματικής κάλυψης διαμοιράζεται ανάμεσα σε περισσότερα άτομα (φίλους, συντρόφους, γονείς) και είναι αμοιβαίο από τις δυο πλευρές. Για να είναι όμως γνήσια η συναισθηματική στήριξη, θα πρέπει να προέρχεται και από τις δύο πλευρές και να είναι ως ένα βαθμό ανιδιοτελής, να μην προσφέρεται δηλαδή με σκοπό την ανταπόδοσή της. Λαμβάνοντας, έτσι, υπόψη μας τη μορφή της συναισθηματικής στήριξης καθώς και το γεγονός ότι το άτομο δεν μπορεί να επιβιώσει και να αναπτυχθεί δίχως αυτή, αντιλαμβανόμαστε ότι στην ουσία δημιουργείται μία σχέση εξάρτησης με το άτομο που την προσφέρει.
Σε πρώτη ανάγνωση η εξάρτηση αυτή δεν είναι αρνητική για το άτομο, αντιθέτως εκφράζει την ανάγκη του για σύνδεση και επικοινωνία με τους κοντινούς του ανθρώπους. Υπάρχουν, ωστόσο, στενά όρια που αν τα ξεπεράσει το άτομο, η εξάρτηση αυτή μπορεί να γίνει εθιστική αγγίζοντας την τοξικότητα. Σε κάθε κοινωνική σχέση εφαρμόζεται το ρητό: «Για να τα έχεις καλά με τους άλλους, πρέπει πρώτα να τα έχεις καλά με τον εαυτό σου». Πράγματι, για να διαμορφώσεις έναν υγιή συναισθηματικό δεσμό είναι απαραίτητο να μην στηρίζεσαι στον άλλον για να ικανοποιήσει όλες σου τις συναισθηματικές ανάγκες, αλλά να είσαι σε θέση να καλύψεις το μεγαλύτερο μέρος αυτών μόνος σου. Μπορεί η συναισθηματική στήριξη που προέρχεται από τους άλλους να είναι μεγάλης αξίας, ωστόσο ακόμα πιο σημαντικό είναι η συναισθηματική ισορροπία του ατόμου να προέρχεται εκ των έσω. Με άλλα λόγια, προτού επενδύσουμε συναισθηματικά σε άλλους οφείλουμε να έχουμε δουλέψει με τον εαυτό μας σε σημείο που να μπορούμε να αναγνωρίσουμε τα συναισθήματά μας, να τα διαχειριστούμε και να τα επικοινωνήσουμε προς τους οικείους μας.
Καθώς όμως τα όρια είναι αρκετά λεπτά, πολλές φορές δυσκολευόμαστε να αναγνωρίσουμε πότε το δέσιμο που αισθανόμαστε με ένα πρόσωπο φτάνει στα όρια της εξάρτησης. Η τοξικότητα αυτή μπορεί να γίνει αντιληπτή αν εντοπίσουμε ορισμένα σημάδια που υποδηλώνουν υπερβολική προσκόλληση σε κάποιο πρόσωπο. Το βασικότερο ίσως σημάδι υπάρχει όταν αισθανόμαστε ότι η ταυτότητά μας ολοκληρώνεται και έχει νόημα μόνο όταν συνδεόμαστε με ένα συγκεκριμένο πρόσωπο. Αδυνατούμε δηλαδή να φανταστούμε έστω και στη θεωρία την προσωπικότητά μας όπως τη γνωρίζουμε, ανεξάρτητη από το άτομο που μας προσφέρει συναισθηματική στήριξη. Ένα ακόμα φανερό σημάδι είναι η αδυναμία και η δυσφορία που μας προκαλεί το να περνάμε χρόνο μόνοι με τον εαυτό μας και να επεξεργαζόμαστε τις σκέψεις μας. Ακόμα, πιθανό είναι να εκδηλώσουμε έντονη κτητικότητα, αδικαιολόγητη ζήλεια ή και φόβο εγκατάλειψης απέναντι στο άτομο εμπιστοσύνης μας, αντιμετωπίζοντάς το ως αποκλειστικά προσωπικό μας στήριγμα αντί για την αυτοτελή προσωπικότητα που είναι. Όταν μάλιστα η αυτοπεποίθησή μας, η ψυχική μας ισορροπία και η γενικότερη διάθεσή μας εξαρτάται αποκλειστικά από την παρουσία και συμπεριφορά του άλλου, πρόκειται σαφώς για μία απολύτως τοξική σχέση πλήρους εξάρτησης.
Οπωσδήποτε, για τη σύναψη υγιών συναισθηματικών δεσμών απαραίτητο είναι να θυμόμαστε ότι το άνοιγμα προς τον άλλον και το συναισθηματικό δέσιμο πρέπει να γίνεται σε κάθε περίπτωση από επιλογή και όχι από ανάγκη. Αναμφισβήτητα, αρμόζει στη φύση μας το να επενδύσουμε συναισθηματικά σε ανθρώπους και να επιδιώκουμε να έχουμε διπλά μας γερά στηρίγματα, ωστόσο στο μεγαλύτερο μέρος της η συναισθηματική ισορροπία πρέπει να πηγάζει από μέσα μας κι όχι να προέρχεται από τους άλλους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η οικογενειακή εξάρτηση, psychiatrosonline.gr, διαθέσιμο εδώ
- What’s to know about codependent relationsships?, medicalnewstoday.com, διαθέσιμο εδώ
- How to Recognize and Work Through Emotional Dependency, healthline.com, διαθέσιμο εδώ
