Της Ζαφειρίας Πολυχρονιάδου,
Η λέξη «κάλλος» σήμερα δεν χαίρει ιδιαίτερης χρησιμότητας και συνήθως αντικαθίσταται στον καθημερινό λόγο από τις λέξεις «όμορφος» και «ωραίος», αφού πλέον η σημασία της περιορίζεται σχεδόν κατά αποκλειστικότητα στην εξωτερική ομορφιά. Αυτό βέβαια δεν συνέβαινε πάντα, καθώς στην κλασική αρχαιότητα, στην έννοια «κάλλος» οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι απέδιδαν ένα πολύ ευρύτερο σημασιολογικό περιεχόμενο, το οποίο περιελάμβανε όχι μόνο τη σωματική ομορφιά, αλλά κυρίως και την ψυχική.
Αυτήν ακριβώς την ευρύτητα της έννοιας του κάλλους ανέλαβε να πλαισιώσει το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στην έκθεση «ΚΑΛΛΟΣ». Η «Υπέρτατη Ομορφιά», η οποία έκθεση ξεκίνησε στις 29 Σεπτεμβρίου 2021, θα διαρκέσει μέχρι τις 16 Ιανουαρίου 2022 και περιλαμβάνει τριακόσιες αρχαιότητες από πενήντα δύο Μουσεία, Συλλογές και Εφορείες Αρχαιοτήτων όλης της ελληνικής και ιταλικής επικράτειας, της Σικελίας και του Βατικανού.
Υποκινητής και επιμελητής της όλης προσπάθειας υπήρξε ο πρώην διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και νυν γενικός διευθυντής του Μουσείου Ακρόπολης, Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης σε συνεργασία με τον Επιμελητή Αρχαιοτήτων, Δρ. Ιωάννη Δ. Φάππα. Το έργο τους, βέβαια, έχαιρε ευρείας υποστήριξης, αφού πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, την οικονομική στήριξη από τον πρόεδρο του ομίλου L’OREAL Jean-Paul Agon και την υποστήριξη της προέδρου και διευθύνουσας συμβούλου του Μουσείου Σάντρας Μαρινοπούλου.
Η ίδια μάλιστα η κυρία Μαρινοπούλου ανέφερε σε μία συνέντευξη της πως το σπέρμα αυτού του καλλιτεχνικού επιτεύγματος εντοπίζεται πριν δύο χρόνια το 2019 σε μία συζήτηση της με τον Jean-Paul Agon σχετικά με την συμβολή των Αρχαίων Ελλήνων στην έννοια της ομορφιάς και έτσι επώασε η ιδέα μίας έκθεσης αντίστοιχου περιεχομένου που θα αποτελούσε συνέχεια προηγούμενων εκθέσεων σχετικά με τον Άνθρωπο που είχε στεγάσει το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
Οι δύο συνεπιμελητές, κατά την περίοδο του αναγκαστικού εγκλεισμού, ανέλαβαν να «οργώσουν» τα κατά τόπους μουσεία, ώστε να ανακαλύψουν και να συλλέξουν τα έργα που υπήρχαν ακόμη και στις αποθήκες των μουσείων και αφορούσαν το αρχαίο ελληνικό κάλλος από τον 7ο π.Χ. αιώνα έως τον 1ο π.Χ. αιώνα, δηλαδή από την Αρχαϊκή έως και την Ελληνιστική Εποχή. Οι αρχαιολογικοί θησαυροί που κοσμούν την έκθεση δεν είναι μόνο αγάλματα αλλά και αγγεία, όστρακα κάτοπτρα, κοσμήματα, αρωματοδόχα ληκύθια, χρηστικά είδη καλλωπισμού όπως κρέμες, εργαλεία κόμμωσης κ.α., η πλειονότητα των οποίων εκτίθεται για πρώτη φορά εκτός των μουσείων προέλευσης τους.
Τα μουσεία που δέχθηκαν να αποχωριστούν τα εξαίρετα καλλιτεχνήματα της αρχαιότητας ήταν το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου με το μαρμάρινο άγαλμα της λουόμενης Αφροδίτης και την κεφαλή του Απόλλωνα – Ήλιου, το Μουσείο Ακρόπολης με την επονομαζόμενη «Χιώτισσα», το Αρχαιολογικό Μουσείου Θάσου με την κεφαλή του Διονύσου, καθώς επίσης και το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Μουσείο Μπενάκη, το Μουσείο Θεσσαλονίκης, το Μουσείο Ηρακλείου, αλλά και τα Μουσεία του Βατικανού, Φλωρεντίας, Νάπολης, Ρώμης, Μπολόνιας, Βενετίας, Συρακουσών, Κατάνιας και το Εθνικό Αρχαιολογικό Πάρκο της Όστια.
Στόχος της έκθεσης είναι να παρουσιάσει με τρόπο παραστατικό και προσιτό στον θεατή το ιδεώδες του «κάλλους», το οποίο για τους Αρχαίους πέραν της φυσικής ομορφιάς και ρώμης εμπεριείχε και τις αρετές της ψυχής όπως το θάρρος, την ανδρεία, τη σοφία, τη δικαιοσύνη, την σωφροσύνη και την εγκράτεια, όπως επίσης και τις πτυχές του «κάλλους» στην καθημερινή ζωή των απλών ανθρώπων και αυτό φαίνεται από την διάρθρωση της έκθεσης σε δέκα ενότητες.
Η πρώτη ενότητα αφορά το Αρχαϊκό και Κλασικό Κάλλος παρουσιάζοντας έργα, κυρίως γλυπτά, αυτής της περιόδου από την εξύμνηση της ομορφιάς ως ανθισμένη ήβη από τους λυρικούς ποιητές και τα Ομηρικά Έπη του 8ου και 7ου αιώνα μέχρι και την αποκρυστάλλωση της κατά τον 5ο και 4ο αιώνα από τους φιλοσόφους και την μετεξέλιξη της στο «κάλλος». Επίσης, στην συγκεκριμένη ενότητα εντάσσεται και ένα έργο προγενέστερης εποχής, αυτής του Μυκηναϊκού κόσμου, και πρόκειται για μία γυναικεία κεφαλή από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Η δεύτερη ενότητα αφορά το Θεϊκό Κάλλος, την ύψιστη μορφή καλαισθησίας που υπάρχει, η οποία είναι κτήμα αποκλειστικά των θεών και η κατοχή της από θνητό αποτελεί ύβρη στο πρόσωπο τους. Αυτή η μορφή κάλλους παρουσιάζεται με ποικίλα αγάλματα, αγαλματίδια και κεφαλές θεών, τα οποία φανερώνουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που πρόσδιδαν οι αρχαίοι Έλληνες στις θεότητες τους.
Η τρίτη ενότητα αφορά το Κάλλος Θνητών, το οποίο δεν αποτελεί παράδοξο, αφού διάφοροι θνητοί και θνητές εξαιτίας της εξαίσιας ομορφιάς τους απέκτησαν θεϊκή υπόσταση, εξυψώθηκαν στον Όλυμπο και απαθανατίστηκαν. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ο Άδωνης, η Ωραία Ελένη και η Ψυχή. Η τέταρτη ενότητα αφορά το Αθλητικό Κάλλος και διακρίνεται αρκετά από τις προηγούμενες, αφού εδώ αναπαρίσταται το ψυχικό σθένος, τη σωματική ρώμη, η καρτερικότητα και η ευγενής άμιλλα. Η ενότητα αυτή περιλαμβάνει κεφαλές στεφανωμένων αθλητών, ένα άγαλμα Κούρου αρχαϊκής βάσης, ένα σπάνιο χάλκινο αγαλματίδιο γυναίκας αθλήτριας από τη Δωδώνη, καθώς επίσης και αθλητικά σύνεργα για την προσωπική υγιεινή των αθλητών.
Η πέμπτη ενότητα αφορά Αρπαγές Κάλλους και Συνευρέσεις θεματική που συνιστά επαναλαμβανόμενο μοτίβο στην αρχαία ελληνική μυθολογία, καθώς πλείστοι θεοί και ήρωες παρασυρόμενοι και γοητευμένοι από τα κάλλη νεαρών κοριτσιών και αγοριών επιδίωξαν την απαγωγή τους, με στόχο την ολοκληρωτική τους ερωτική συνεύρεση, όπως για παράδειγμα ο Δίας με τον Γανυμήδη, ο Θησέας με την Αντιόπη, ο Απόλλων με την Δάφνη κλπ.
Η έκτη ενότητα αφορά το Ηρωικό Κάλλος και εμπλουτίζει το κάλλος με τα χαρακτηριστικά του θάρρους, της γενναιότητας, του αλτρουισμού, της προσφοράς, της τόλμης, της εντιμότητας και της αυτοθυσίας, τα οποία ενυπάρχουν και ενορχηστρόνουν τους γνωστούς σε όλους μας ήρωες της μυθολογίας, όπως τον Ηρακλή, τον Αχιλλέα και τον Μελέαγρο και οι οποίοι θα μπορούσαν να παραλληλιστούν με τους περίφημους ιππότες του αρθρουριανού κύκλου. Η έβδομη ενότητα αφορά τα Καλλιστεία Θεοτήτων κατά τη διάρκεια των οποίων ο πρίγκιπας Πάρις θα κληθεί να αποφασίσει ποια είναι η «καλλίστη» των θεών και να της αποδώσει ως έπαθλο το «Μήλο της Έριδος». Οι διαγωνιζόμενες και παράλληλα πρωταγωνιστικά εκθέματα της συγκεκριμένης ενότητας -προερχόμενα από το Εθνικό Μουσείο και το Μουσείο της Μπολόνια- δεν είναι άλλες από την Αθηνά, την Ήρα και την Αφροδίτη.
Η όγδοη ενότητα αφορά το Δαιμονικό Κάλλος που συναντάται στα μιξογενή – υβριδικά όντα της μυθολογίας, τα οποία αρχικά αποτελούσαν τερατόμορφα όντα με κάκιστη όψη, ενώ μεταγενέστερα εξανθρωπίστηκαν και ‘εξευμενίστηκαν’ αποκτώντας μία ιδιαίτερη ομορφιά, όπως η σφίγγα του Θέρμου, της Αμφίπολης, οι Σκύλλες της Όστια και της Ελεύθερνας.
Η ένατη ενότητα αφορά τους Ωραίοι Άωροι παρουσιάζοντας δύο επιτύμβιες στήλες, μία αρχαϊκή ενός νέου από το Ακραίφνιο της Βοιωτίας και μία κλασική μίας νέας από την Καλλικράτεια Χαλκιδικής. Ο τίτλος μας εισάγει δύο έννοιες, οι οποίες παρόλο που αντηχούν αντίθετες μεταξύ τους, ενυπάρχουν σε πολλά παραδείγματα της ζωής και όχι μόνο της μυθολογίας: «Ωραίος» είναι αυτός που βρίσκεται στην ώρα του, αυτός που βρίσκεται στην ακμή της ήβης, ο νεαρός, ο έφηβος, ενώ ο «Άωρος» είναι αυτός που δεν πρόλαβε να φτάσει στην καλύτερη του ώρα, στην ώρα της ήβης, καθώς του αφαιρέθηκε η ζωή πρόωρα.
Η δέκατη ενότητα αφορά τον Καλλωπισμό και εμπεριέχει μία σειρά αντικειμένων καθημερινής χρήσης και παρουσιάζεται η διαδικασία του καλλωπισμού σε όλα της τα στάδια, από το λουτρό, τη χρήση αρωμάτων και αλοιφών, την περιποίηση προσώπου και σώματος, την κόμμωση, μέχρι τον στολισμό και την ένδυση. Η όλη διαδικασία καλλωπισμού, βέβαια, αποτελεί πιστή αντιγραφή της ομηρικής αντιγραφής του καλλωπισμού που ακολουθεί η Ήρα προκειμένου να παρασύρει με τα θέλγητρα της τον Δία σε ερωτικές περιπτύξεις.
Όλα τα εκθέματα όλων των ενοτήτων συνοδεύονται από αναλυτικά επεξηγηματικά κείμενα και πλούσιο φωτογραφικό υλικό, τα οποία κείμενα βασίστηκαν στα έργα κορυφαίων επιστημόνων με εξειδικευμένες γνώσεις επί του θέματος της έκθεσης, όπως ο Επίκουρος Κλασικής Αρχαιολογίας Τσέλεκας Παναγιώτης, η καθηγήτρια αρχαιολογίας Μανακίδου Ελένη και ο καθηγητής φιλοσοφίας, Κάλφας Βασίλης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, ο κλασικός φιλόλογος του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης David Konstan, ο καθηγητής κλασικής αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Harvard Adrian Stähli, καθώς επίσης και ο διαπρεπής ομηριστής Gregory Nagy.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- «ΚΑΛΛΟΣ – Η Υπέρτατη Ομορφιά»: Η νέα αρχαιολογική έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ.
- ΚΑΛΛΟΣ. Η Υπέρτατη Ομορφιά, cycladic.gr, διαθέσιμο εδώ.
- «ΚΑΛΛΟΣ. Η Υπέρτατη Ομορφιά» ή «ὄττω τις ἔραται» στη νέα μεγάλη έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, elculture.gr, διαθέσιμο εδώ.
