Ο ισοπεδωτικός σεισμός της Λισαβόνας (1755) και η ανοικοδόμηση της πόλης

Της Θεοδώρας Κρέπη,

Ήταν πρωί της 1^ης Νοεμβρίου 1755. Η Καθολική Εκκλησία γιόρταζε την ημέρα των Αγίων Πάντων. Χιλιάδες πιστοί της Λισαβόνας συνέρρευσαν στις εκκλησίες για να τιμήσουν τη γιορτή, χωρίς να έχουν την παραμικρή ιδέα της καταστροφής που θα επακολουθούσε, ενός μεγάλης κλίμακας σεισμού που θα ισοπέδωνε την πόλη και θα άφηνε στο πέρασμά του χιλιάδες νεκρούς.

Η Λισαβόνα του 18^ου αιώνα ήταν μια πλούσια και ακμάζουσα πόλη, ένα από τα μεγαλύτερα λιμάνια του Ατλαντικού. Ο πλούτος που έφτανε στην Πορτογαλία, ως αποτέλεσμα της συστηματικής εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων της Βραζιλίας σε χρυσό και διαμάντια, χρηματοδοτούσε μεγάλα δημόσια έργα στην πρωτεύουσα Λισαβόνα κι επέτρεπε στη βασιλική οικογένεια της χώρας να ζει μια άνετη ζωή. Η ίδια η πόλη ήταν κοσμημένη από λαμπρά παλάτια και δημόσια κτίρια, αποτελώντας σημαντικό κέντρο πολιτισμού. Δεν είναι τυχαίο ότι από πολλούς η εποχή αυτή χαρακτηρίζεται ως «χρυσή εποχή» της Πορτογαλίας.

Εκείνο το πρωινό της 1^ης Νοεμβρίου, όμως, όλα αυτά επρόκειτο να γίνουν συντρίμμια. Λίγο πριν τις 10, μια ισχυρότατη σεισμική δόνηση συντάραξε την πόλη. Ο σεισμός σήμερα εκτιμάται πως ήταν γύρω στους 8 με 9 βαθμούς της κλίμακας Ρίχτερ, αν και μια τέτοια εκτίμηση είναι εξαιρετικά επισφαλής, δεδομένης της απουσίας των κατάλληλων τεχνολογιών την εποχή εκείνη. Τα αποτελέσματά του, πάντως, ήταν καταστροφικά.

Ήδη από την πρώτη δόνηση, η πόλη της Λισαβόνας υπέστη τεράστιες καταστροφές, το ίδιο και αρκετές γύρω πόλεις. Ο σεισμός έγινε αισθητός μέχρι και το μακρινό Αλγέρι, περίπου 1.100 χιλιόμετρα μακριά. Τον κύριο σεισμό ακολούθησαν άλλοι δύο λίγο αργότερα. Αυτή η σεισμική ακολουθία ισοπέδωσε πραγματικά την πόλη και άφησε πίσω της χιλιάδες νεκρούς. Κατά ατυχή σύμπτωση, την ώρα του σεισμού, πολλοί ήταν οι κάτοικοι που εκκλησιάζονταν, έτσι, όταν οι ναοί κατέρρευσαν, χιλιάδες πιστοί βρήκαν τον θάνατο.

Ωστόσο, το κακό δεν είχε ακόμη τελειώσει. Τον σεισμό ακολούθησε ένα τρομερό τσουνάμι. Κύματα ύψους μέχρι και 6 μέτρων χτύπησαν την πόλη, καταστρέφοντας ό,τι είχε αφήσει αλώβητο ο σεισμός. Το τσουνάμι έγινε αντιληπτό σε πολλές παράκτιες περιοχές εκεί τριγύρω, αλλά ακόμα και στη μακρινή Καραϊβική.

Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, αμέσως μετά φωτιές ξέσπασαν στην πόλη. Οι πυρκαγιές αυτές, που ίσως να είχαν προκληθεί από τα χιλιάδες αναμμένα κεριά στις εκκλησίες, εξαπλώθηκαν, με τη βοήθεια και των δυνατών ανέμων, σε ολόκληρη την πόλη, αφήνοντας πίσω τους στάχτες. Οι φωτιές μαίνονταν για 6 ολόκληρες ημέρες, επισφραγίζοντας με τον χειρότερο τρόπο την καταστροφή.

Ο απολογισμός ήταν τραγικός. Τα θύματα, αν και δεν μπορούν να υπολογιστούν με ακρίβεια (λόγω της καταστροφής των αρχείων της πόλης και των συγκεχυμένων μαρτυριών), κυμαίνονταν από 10 έως και 50 χιλιάδες. Πολλοί πέθαναν ενώ βρίσκονταν σε κτίρια που κατεδαφίστηκαν (κατά κύριο λόγο σε εκκλησίες), δεν ήταν λίγοι όμως και αυτοί που έπεσαν θύματα του ορμητικού τσουνάμι ή των καταστροφικών πυρκαγιών. Όσο για τις ζημιές στα κτίρια, αυτές ήταν ανυπολόγιστες. Η Λισαβόνα ισοπεδώθηκε κατά τα 2/3 περίπου, με τις μεγαλύτερες καταστροφές να εντοπίζονται στην καρδιά της πόλης. Δημόσια κτίρια, ναοί, μονές, ακόμα και το παλάτι, υπέστησαν ανεπανόρθωτες ζημιές. Όσο για τις κατοικίες, μεγάλο μέρος τους είτε καταστράφηκε εντελώς είτε κρίθηκε ακατάλληλο για κατοίκηση. Επιπλέον, οι γειτονικές (όπως και ορισμένες πιο μακρινές) πόλεις δεν επλήγησαν λιγότερο από τον καταστροφικό σεισμό, με τις απώλειες σε κτίρια και σε ανθρώπους να είναι τεράστιες.

Μεγάλο πλήγμα δέχθηκε, όπως είναι φυσικό, και η οικονομία της Πορτογαλίας, καθώς ο σεισμός και οι επακόλουθες καταστροφές παρεμπόδισαν για ένα διάστημα την ομαλή διεξαγωγή του εμπορίου. Όσο για την πολιτιστική κληρονομιά της πόλης, αυτή καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς. Βιβλιοθήκες που περιλάμβαναν ανεκτίμητης αξίας βιβλία, συλλογές έργων τέχνης, αγάλματα, πίνακες, κτίρια εξαίρετης αρχιτεκτονικής, όλα αυτά έγιναν ένα με το έδαφος.

Ο Μεγάλος Σεισμός της Λισαβόνας, όπως έγινε γνωστός, προκάλεσε μεγάλη αίσθηση σε όλη την Ευρώπη. Συγκλονισμένες από το τραγικό γεγονός, χώρες όπως η Βρετανία, η Γαλλία, η Ισπανία και η Γερμανία έστειλαν στην πληγείσα Πορτογαλία χρήματα και ανθρωπιστική βοήθεια. Η καταστροφή άσκησε τεράστια επίδραση, τόσο στην τέχνη, η οποία αποτύπωσε την ερειπωμένη πόλη, όσο και στη σκέψη των Διαφωτιστών, που προσπάθησαν να εξηγήσουν λογικά το φαινόμενο και να βρουν τις αιτίες του, χρησιμοποιώντας τη λογική τους και αντιτιθέμενοι στην άποψη της Εκκλησίας ότι ο σεισμός ήταν η τιμωρία του Θεού για της αμαρτίες των κατοίκων της πόλης. Σφοδρός πολέμιος αυτής της άποψης, όπως και της πεποίθησης ότι «κάθε πράγμα γίνεται για καλό», ήταν ο Βολταίρος. Στο έργο του «Candide», τοποθετεί τον πρωταγωνιστή του στη Λισαβόνα την εποχή του σεισμού και ασκεί έντονη κριτική στις αντιλήψεις αυτές.

Πίσω στη Λισαβόνα, το πρώτο διάστημα μετά την ολοσχερή αυτή καταστροφή ήταν πραγματικά δραματικό. Ο κόσμος θρηνούσε για τους νεκρούς και για τις περιουσίες που, από τη μία στιγμή στην άλλη, είχαν θαφτεί κάτω από τα ερείπια. Σε κατάσταση πανικού, πολλοί κάτοικοι έφευγαν από την, ερειπωμένη πλέον, πόλη με όποιον τρόπο μπορούσαν. Δεν έλειψαν, όμως, και αυτοί που έσπευσαν να επωφεληθούν από τη χαώδη κατάσταση και επιδόθηκαν σε λαφυραγωγία. Την ίδια ώρα, ιερείς και μοναχοί γυρνούσαν ανάμεσα στα συντρίμμια και καλούσαν τους ανθρώπους να μετανοήσουν για να εξευμενίσουν τη θεϊκή οργή που, κατά την άποψή τους, είχε προκαλέσει την καταστροφή.

Μέσα σε αυτό το χάος, ως ηγετική φυσιογνωμία αναδείχθηκε ο Sebastião José de Carvalho e Mello, γνωστότερος ως Μαρκήσιος του Pombal, στενός συνεργάτης του τότε βασιλιά Ιωσήφ Α΄. Ο Pombal, έχοντας ως προτεραιότητα την αποκατάσταση της τάξης και τη φροντίδα των επιζώντων, έλαβε δραστικά μέτρα για την ανακούφιση των πληγέντων. Για να αποφευχθούν πιθανές μολύνσεις, φρόντισε αρχικά για την απομάκρυνση των νεκρών σωμάτων. Μερίμνησε για την οργάνωση καταφυγίων και νοσοκομείων, καθώς και για την προμήθεια ειδών πρώτης ανάγκης και τη διανομή τους στον πληθυσμό. Φρόντισε, τέλος, να εκτελέσει τους πλιατσικολόγους, αλλά και να σταθεροποιήσει τις τιμές των τροφίμων, εμποδίζοντας τον πληθωρισμό.

Το επόμενο βήμα του Pombal, μόλις η κατάσταση σταθεροποιήθηκε ελαφρώς, ήταν η ανοικοδόμηση της πόλης. Έχοντας στο πλευρό του διακεκριμένους αρχιτέκτονες, όπως τους Manuel da Maia, Eugénio dos Santos, αλλά και τον ουγγρικής καταγωγής Károly Mardell, επεδίωξε (και πέτυχε) να ανοικοδομήσει σχεδόν από το μηδέν τη Λισαβόνα, μεταμορφώνοντάς τη σε μία σύγχρονη πόλη, κατασκευασμένη σύμφωνα με τα πρότυπα του 18^ου αιώνα, με μεγάλους δρόμους, ευρύχωρες πλατείες και εντυπωσιακά κτίσματα. Οι εργασίες κόστισαν πολύ και προχώρησαν με αργούς ρυθμούς, ωστόσο, όταν τελείωσαν, η Λισαβόνα παρουσίαζε μια τελείως διαφορετική όψη σε σχέση με τη μεσαιωνική πόλη που είχε καταστρέψει ο σεισμός τόσα χρόνια πριν.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Birmingham, David (2018), A concise history of Portugal, 3^η έκδοση, από τη σειρά Cambridge Concise Histories, Cambridge: Cambridge University Press
• Disney, Anthony R. (2009), A History of Portugal and the Portuguese Empire, From Beginnings to 1807, vol. 1, Cambridge: Cambridge University Press
• Domingues, Màrio Josè, Marquis de Pombal, britannica.com. Διαθέσιμο εδώ
• Murteira, Helena (2004), “The Lisbon earthquake of 1755: the catastrophe and its European repercussions”, Economia Global e Gestão (Global Economics and Management Review), vol. 10, Lisbon. Διαθέσιμο εδώ
• Earthquake takes a heavy toll on Lisbon (2009), history.com. Διαθέσιμο εδώ
• Lisbon earthquake of 1755,  britannica.com. Διαθέσιμο εδώ